Francisco, Lazaro. Maganda pa ang Daigdig. Quezon City: Ateneo de Manila University Press, 1982.
ANG ETIKA NG MAGANDA SA NOBELA NI LAZARO FRANCISCO
Ang nobela
ni Lazaro Francisco na Maganda pa ang Daigdig ay tulad rin ng isang mayamang
balon. Nais kong sumalok sa balon na ito gamit ang konsepto ng “maganda.” Isa
sa mga mapanghawang-landas na akdang nagpayabong ng pag-unawa natin sa konsepto
ng maganda ay ang aklat na Ang Maganda sa Teolohiya nina Jose de Mesa at
iba pang kapwa niya teologo.[1] Ipinaliwanag
nila sa aklat na sa kulturang Pilipino, ang maganda, kaiba sa Kanluraning
konsepto ng beauty, ay hindi lamang tumutukoy sa panlabas o estetikal na
aspekto kundi pati sa panloob o etikal na dimensyon. Malinaw itong ipinapakita
ng wika natin. Sa wikang Filipino, madalas na sinonimo ang mabuti at maganda. Sinasambit
natin ang “magandang umaga” bilang salin ng “good morning” sa halip na
“mabuting umaga.” Sa bokabularyo ng mga Kristiyanong Pilipino, kapwa
katanggap-tanggap na salin ng Good News ang Mabuting Balita at Magandang
Balita. Halos magkasing-kahulugan din sa wika natin ang
kabutihang-loob/kabutihang-asal at kagandahang-loob/kagandahang-asal. Ang
kabaliktaran ng maganda, na “pangit”, ay may etikal na dimensyon din tulad ng
maganda. Ginagamit ng mga Pinoy ang pangit bilang paglalarawan sa masamang asal
(“ang pangit naman ng ugali niyan”, “pangit ang pagpapalaki sa batang iyan”,
“pangit siyang makitungo sa kapwa”). Kaalinsabay nito, siyempre ay may
panlabas/estetikal na nilalaman din ang konsepto ng maganda. Ipinanglalarawan
din natin ito sa mga panlabas na anyo (“maganda ang kanyang mga mata”, “maganda
ang disenyo ng bahay”, “puno ng magagandang tanawin ang lugar na ito”). Samakatuwid,
malinaw sa kulturang Pilipino ang sabay na pag-iral ng panloob (etikal) at
panlabas (estetikal) na dimensyon ng maganda.
Naaangkop
sa akda ni Lazaro Francisco ang paglalapat dito ng konsepto ng maganda, dahil
bukod sa nasa titulo mismo ito ng nobela, makailang ulit itong nabanggit sa
buong akda. Malinaw ang pagganap ng maganda sa nobela bilang isang konseptong
etikal. Maituturing na pinakabuod ng nobela ang dalawang magkahiwalay na
pahayag na binanggit ng karakter ni Miss Loreto “Luring” Sanchez kung saan
lumitaw mismo ang titulo ng akda:
Nais kong mapaligaya ng aking
pag-ibig at ng aking pagmamahal ang maraming nangangailangan upang mapanatili
sa kanila ang paniniwalang maganda pa ang daigdig kahiman puno na ng dungis
(p.54).
Ibig kong suhayan ang isang
pag-asang nagigipo! Ibig kong mabigyan ng sandalan ang isang pananalig na
nawawalan ng sandigan! … Ibig kong makita ng lahat na maganda pa ang buhay,
maganda pa ang daigdig, at karapat-dapat pa ito sa ating pag-ibig at
pagpapakasakit, pagkat may mga nilikha pang marunong mabuhay nang di dahil
lamang sa kanilang sarili! (361).
Sa mga
siping ito, madaling mahihinuha na ang “maganda pa ang daigdig” ay isang
patuloy na pag-asa, pag-aasam ng isang mas maayos na lipunan sa gitna ng
mapangit na daigdig. Kaya sinasambit ang “maganda pa ang daigdig” ay dahil sa
mas nangingibabaw na kapangitan ng daigdig. Laganap sa buong nobela ang
paglalarawan sa kapangitang ito ng daigdig.
Mahusay na
nailarawan ng nobelista ang kapangitang ito gamit ang buhay ng bidang si Lino
Rivera. Tila puro kapangitan ang mga naranasan ni Lino sa buhay. Sapilitan
siyang naisali bilang sundalo sa Ikalawang Digmaang Pandaigdig laban sa mga
Hapon. Habang nakapiit siya sa Bataan, ang kanyang asawa ay ginahasa ng mga
Hapon, na nagtulak sa babae upang kitilin ang sariling buhay. Nang makatakas
siya, matagal na panahon ang lumipas bago niya natagpuan ang kanyang anak. Labis
na pagbabata ang kanyang dinanas upang itaguyod ang anak. Hindi niya ito
nagawang pag-aralan dahil sa hirap nang buhay. Naranasan pa ni Lino na dayain
sa trabaho, hindi paswelduhin mula sa kanyang pinaghirapan, at mapalayas sa
inuupahan dahil sa kawalan ng pambayad. Nasanay silang mag-ama na kumalam ang
sikmura sa gutom. Makailang ulit din na nakulong si Lino dahil sa mga bintang
na walang katotohanan.
Bukod sa
personal na buhay na ito ni Lino, ipinakita rin ng nobela ang kapangitan ng
daigdig sa pamamagitan ng pagkastigo sa ilang pangit na sistemang umiiral sa
lipunang Pilipino. Nangunguna na rito ang pagkritika ng nobelista sa sistemang
pakikisama (tenancy system). Malaman ang naging diskurso ukol dito lalo
na sa pagitan ng usapan nina Lino at Pari Amando (p.60-66), at sa talumpati ni
Pari Amando sa harap ng mga kasamang asendero (p.127-133). Pinuna ng may-akda,
sa pamamagitan ng tinig ni Lino at Pari Amando, ang kapangitang dala ng
sistemang pakikisama sa lipunang Pilipino: ang pagpapatindi ng puwang sa
pagitan ng mga makapangyarihang panginoong maylupa at mga busabos na kasama. Nabanggit
halimbawa ni Lino na ang kaapihan ng pagiging busabos na kasama ay namana pa ng
kanilang pamilya mula pa sa kanilang kanunu-nunuan. Sa talumpati ni Pari
Amando, binansagan niya ang sistemang ito na “kalawang ng kahapon” at
“mahapding aglahi sa mukha ng demokrasya” (p.128). Ito rin ang itinuro niyang
sanhi kung bakit mas nagiging madali ang pagrekrut sa mga magbubukid bilang
kasapi ng mga Huk.
Isa pang
mapangit na tatak ng lipunang Pilipino ayon sa nobela ay ang depektibong
sistema ng katarungan. Makalawang ulit na nakulong si Lino kahit na siya’y
inosente, dahil sa suplong ng mga pekeng saksi. Sa buong nobela, makailang ulit
binanggit ang pag-iral ng depektibong mga batas na nagiging sanhi kung bakit
napaparusahan ang mga inosente (hal. sa palitan nina Kumander Hantik at Lino,
nina Don Tito at Pari Amando, at sa talumpati ni Lino sa mga kasama niyang
takas).
Ang lahat
ng ito ay nagpapakita na pangit talaga ang daigdig. Ngunit sa gitna ng
kapangitang ito ay may munting pag-asa ang nobelista na gaganda pa ang daigdig.
At batay sa dalawang susing pahayag ni Miss Sanchez, ang daan tungo sa
katuparan ng pagganda ng daigdig ay pag-ibig. Pag-ibig din ang susi upang
mabuhay sa puso ng kapwa ang pag-asang ito ukol sa pagganda ng daigdig. At
malinaw sa buong nobela na ang pag-ibig na ito ay hindi romantikong pag-ibig
batay sa kasarian (o eros sa Griyego), kundi pag-ibig sa kapwa-tao (o phileo
sa Griyego). Halimbawa, sinabihan ni Miss “Mina” Lavadia si Miss Sanchez na
matigas ang kanyang puso dahil sa hindi pagbibigay ng pag-asa sa manliligaw
nitong si Kapitan Roda, ngunit iginiit ni Miss Sanchez na napakalambot ng
kanyang puso (p.331). Matigas ang puso niya kung ang pagbabatayan ay pag-ibig
na romantiko (eros), ngunit malambot ito kung ang batayan ay pag-ibig sa
kapwa-tao (phileo). Sa ibang bahagi ng nobela, nabanggit din na
tinatawag ng iba si Miss Sanchez na “babaeng walang pag-ibig.” Ito ay sapagkat
ang tinutukoy nilang pag-ibig ay romantiko. Ngunit malinaw na puno ng pag-ibig
si Miss Sanchez kung pag-ibig sa kapwa ang sukatan. Makailang ulit halimbawang binanggit
ni Miss Sanchez ang pag-ibig niya sa ampon niyang si Ernesto, na anak ni Lino (p.297).
Ipinapakita ng mga ito na ang tinutukoy sa nobela na pag-ibig na daan tungo sa
pagiging maganda ng daigdig ay pag-ibig sa kapwa-tao (phileo) at hindi
pag-ibig na romantiko (eros).
Ang
pagpaprayoridad ng nobela sa pag-ibig sa kapwa kaysa pag-ibig romantiko ay
nakaayon din sa mas mabigat na pagtitimbang ng nobela sa kagandahang panloob (etikal)
kaysa kagandahang panlabas (estetikal). Ito’y ‘di kataka-taka, sapagkat
madalas, ang pag-ibig romantiko ay nakabatay sa kagandahang panlabas, habang
ang pag-ibig sa kapwa ay nakabatay sa kagandahang panloob. Kitang kita ito sa
palitan nina Kapitan Roda at Miss Sanchez (p.197):
Miss Sanchez: Esther Mathews. Isa
siyang mestisa-Amerikana… Sa palagay ko’y napakaganda niya…
Kapitan Roda: Huwag mo nang
banggitin sa akin, Luring, ang ganda ninuman. Ang kagandahan ninumang maganda
ay nauuwi lamang sa maging simpatika sa piling mo.
Miss Sanchez: Saan mo ba
tinitingnan ang kagandahan, Carlos?
Kapitan Roda: Saan? Saan pa kundi
sa lahat ng bagay. Sa mukha, sa diwa, sa puso, sa budhi, sa kaluluwa, sa lahat!
Sa palitang
ito, makikita na bagaman nagsimula ang usapan sa kagandahang panlabas ng babae
dahil sa romantikong pag-ibig ni Kapitan Roda kay Miss Sanchez, nauwi ito sa
pagtalakay ukol sa kagandahang panloob. At sa mga nabanggit ni Kapitan Roda na
mga aspekto ng kagandahan, isa lamang ang pasok sa kategorya ng kagandahang
panlabas (mukha) habang ang nalalabi ay puro ukol sa kagandahang panloob (diwa,
puso, budhi, kaluluwa). Kaugnay nito, sa palitan naman ni Miss Sanchez at Miss
Lavadia, nabanggit nitong una na (335):
Magtataka ka, Mina, marahil, sa
kaibhan ng paningin ko at panlasa sa pag-uri sa katangian ng isang lalaki, o ng
sinumang tao. Ang tinitingnan ko sa tao ay di ang kaniyang baro kundi ang kaniyang
katauhan. At, ang tinitingnan ko naman sa katauhan ng tao ay di ang kaniyang
katawan kundi ang kaniyang kaluluwa.
Muli,
makikita sa siping ito na ang batayan ng pag-ibig ni Miss Sanchez ay mga bagay
na may kinalaman sa kagandahang panloob kaysa kagandahang panlabas. Sa
pamamagitan ng pag-ibig sa kapwa na nakabatay sa kagandahang panloob,
naniniwala si Miss Sanchez na ang kapwang pinag-ukulan ng pag-ibig ay patuloy
na magkakaroon ng pag-asa na gaganda pa ang daigdig. At ang pag-ibig na ito ay
hindi lang daan para patuloy na umasa ang kapwa na gaganda pa ang daigdig, ito
mismo ang instrumento upang aktuwal na mapaganda ang daigdig. Sabi nga ni Miss
Sanchez, “maganda pa ang daigdig, at karapat-dapat pa ito sa ating pag-ibig at
pagpapakasakit, pagkat may mga nilikha pang marunong mabuhay nang di dahil
lamang sa kanilang sarili!” Sa gayon, kung matututong mabuhay ang mga tao para
sa kanilang kapwa dahil sa pag-ibig, unti-unting gaganda ang daigdig. Sa
kabaliktaran, kung magiging makasarili ang mga tao at wala silang magiging pag-ibig
sa kapwa, walang pag-asa na gumanda ang daigdig, at sa halip ay mas papangit pa
ito.
Samakatuwid,
ang maganda bilang konseptong etikal sa nobela ni Lazaro Francisco ay
naglalaman ng pag-ibig bilang pangunahing sangkap nito. Ngunit hindi lamang
pag-ibig ang nilalaman nito. Isa pang mahalagang sangkap ng konseptong ito sa
nobela ay ang pananampalataya sa Diyos. Makailang ulit na dinambana sa nobela
ang elementong ito. Halimbawa, nang aarestuhin na si Lino nang mga awtoridad
dahil sa maling paratang, itinagubilin niya sa anak na si Ernesto na (p.150):
Huwag kang mawawalan ng pananalig
sa Diyos, Ernesto! Iyan na lamang. Sa mga bagay na dati kong pinaniniwalaan,
ang tanging di ko ibig na mawala pa sa akin… Sa Kaniya ka tatawag kapag nawawalan
ka ng pag-asa.
Pagkatapos
nito ay iniwan niya ang kanyang krusipiho kay Ernesto. Sa palitan naman ni
Kumander Hantik at Lino, ganoon na lamang kahalaga ang pananampalataya ni Lino
na binanggit niyang ang isa sa pinakadahilan kung bakit ayaw niyang sumapi sa
mga komunistang Huk ay dahil walang Diyos ang mga ito. Nariyan din ang
depiksyon kay Miss Sanchez na relihiyoso, na laging nagdadala kina Ernesto at Ernestina
sa simbahan. Ang prominenteng papel ni Pari Amando (at magandang depiksyon sa
kanya bilang pari) sa buong nobela ay nagpapatibay rin sa pagpapahalaga ng nobela
sa pananampalataya. Implisito sa nobela ang paninindigan na kinakailangan ang
relihiyon o pananampalataya sa Diyos para sa pagbuo ng isang magandang daigdig.
Liban sa
pag-ibig at pananampalataya, nariyan din ang katarungan bilang nilalaman ng
maganda. Matibay ang mensahe ng nobela na kinakailangan ang katarungan upang
magkaroon ng magandang daigdig. Halimbawa, binanggit ni Lino sa mga kasama
niyang takas na mahalaga sa ilalim ng anumang pamahalaan ang katarungan (p.348).
Ang kawalan mismo ng katarungan ang pinupuna ni Lino sa pamahalaan ng
Pilipinas, at ang kawalan nito rin ang dahilan kung bakit kinakailangan pa
nilang tumakas mula sa bilangguan. Sa usapin din ng katarungan humuhugot si
Lino at Pari Amando ng katwiran laban sa sistema ng pakikisama. Ang eksposisyon
sa konsepto ng katarungan sa nobela ay higit na makikita sa talumpati ni Lino
sa kanyang mga kasamahang takas. Implisitong mahihinuha mula sa talumpati na
ang katarungan ang naghihiwalay sa tama at mali. At ang distinksyon sa tama at
mali, ayon kay Lino, ay nakabatay naman sa sariling budhi ng isang tao. Aniya (p.264):
Susuhayan natin ang katwiran at
katarungan saanman at kailanman, ayon sa bulong ng sarili nating
budhi.Kukupkupin natin at ipagsasanggalang ang sinumang api at pinagkaitan ng katarungan
sa loob at labas ng bayan.
Ang pananaw
ni Lino sa katarungan din ang pinaghuhugutan ng kanyang kritika kapwa sa mga Huk
at sa Pamahalaan. Sa isang banda, pinupuna niya ang diktadurang nais itatag ng
mga Huk (na para sa kanya ay labag sa prinsipyo ng demokrasya), gayundin ang
kanilang panliligalig sa ilang mga inosenteng tao (tulad ng pagnanakaw para sa pagpapatuloy
ng kanilang operasyon). Sa kabilang banda, pinupuna niya naman ang mga baluktot
na batas na mayroon ang Pamahalaan, gayundin ang pamamayani ng sistemang
pakikisama.
Sa kabuuan,
itong tatlo ang nilalaman ng maganda bilang konseptong etikal sa nobela:
pag-ibig, pananampalataya, at katarungan. At naniniwala ang nobelista na ang
mga sangkap na ito ang kinakailangan upang mapaganda pa ang daigdig.
[1] De Mesa, Jose M., Estela P. Padilla, Levy L. Lanaria, Rebecca G.
Cacho, Yuri D. Cipriano, George N. Capaque, Timoteo D. Gener. Ang Maganda sa
Teolohiya. Quezon City: Claretian Communications Foundation, Inc., 2017.
No comments:
Post a Comment