Rebyu #1 -- Essays on Filipino Philosophy ni Leonardo Mercado

Mercado, Leonardo. Essays on Filipino Philosophy. Manila: Logos Publication Inc., 2005.

Ang “Essays on Filipino Philosophy” ni Leonardo Mercado ay koleksyon ng labingdalawang sanaysay na una nang nailathala sa iba’t ibang dyornal. Tumatalunton ito sa samu’t saring isyu ukol sa pilosopiyang Pilipino. Narito ang maiksing pagbibigay buod sa bawat sanaysay:

●        Why I Started to Write on Filipino Philosophy

 

Nagbalik-tanaw si Mercado upang ilahad ang mga salik na nagbigay daan tungo sa kanyang simulain sa pilosopiyang Pilipino. Una ay ang nasyonalismo sa simbahan na naglalayong maangkin ito ng mga Pilipino mula sa kamay ng mga banyaga. Itinanghal niya partikular na ang papel ni Fr. Manaligod sa Pilipinisasyon ng SVD. Ikalawa ay ang nasyonalismong namamayagpag sa panahon bago ang Batas Militar na may tendensiyang magbigay kritika sa neo-kolonyalismong Amerikano. Ikatlo ang maimpluwensyang Konseho ng Vatican II na nagpapahalaga sa “inculturation” o pagsasapook ng teolohiya sa bawat kultura ng mga grupo ng tao. Isinalaysay niya rin dito ang kanyang karanasan sa pagsusulat ng kanyang disertasyon na “Elements of Filipino Philosophy.” Ang mga metodo ng kanyang disertasyon ay inilapat niya kalaunan sa teolohiya (“Elements of Filipino Theology”). Ipinaliwanag niya rin sa dulo kung bakit sa wikang Ingles siya nagsulat ng pilosopiyang Pilipino. 

 

●        Filipino Philosophy: Its Elements and Relevance

 

Sa kabanatang ito ay tinalakay ng may-akda ang kanyang metodolohiya sa pag-aaral ng pilosopiyang Pilipino. Una na rito ang metalingguwistikang pagsusuri na nag-aanalisa ng istruktura ng wika, organisasyon ng mga pangungusap, at kahulugan ng mga salita. Ginamit niyang halimbawa ang kaso ng loob (Tagalog), nakem (Ilokano), at buot (Cebuano) upang ipakita kung paano ginagawa ang naturang metodo. Ikalawa ay ang penomenolohiya ng pag-uugali (“phenomenology of behavior”) na tinatangkang alamin ang kamalayang Pilipino sa pamamagitan ng obserbasyon sa mga “pattern” ng aksyon ng mga Pilipino. Ikatlo ay ang tinatawag niyang “comparative oriental philosophy” na sumisiyasat sa pilosopiyang Pilipino sa pamamagitan ng pagkukumpara rito sa pilosopiya ng iba’t ibang Asyano. Salalayan nito ang paghahaka na dahil ang pilosopiyang Pilipino ay nasa loob ng konteksto ng pilosopiyang Asyano, may pagkakahawig ito sa iba pang pilosopiya ng mga Asyano (hal. Intsik, Indiano, Hebreo, atbp.). Pagkatapos nito ay tinalakay niya iba’t ibang elemento ng pilosopiyang Pilipino, o ang kaisipang Pilipino sa aspeto ng pilosopiya ng tao, lohika, epistemolohiya, metapisika, etika, at “theodicy.” Sa huli ay ipinakita niya ang iba’t ibang praktikal na gamit ng pilosopiyang Pilipino sa pananaliksik na nakaugat sa panloob na pananaw (“emic”), sa pag-aanalisa sa ekonomiya, sa pagsukat sa kung ano ba ang “good life” at pagbibigay kritika sa materialistikong pamumuhay.  

 

●        Filipino Interpersonalism

 

Tinatalakay dito ang pakikipagkapwa ng mga Pilipino. Naglalaman ito ng dalawang paksa. Una ay tinangkang unawain ni Mercado ang pakikipagkapwa ng Pilipino sa pamamagitan ng paghahanap ng salin sa Tagalog, Cebuano at Ilokano ng mga kategoryang “I-It” at “I-Thou” ni Martin Buber. Ayon sa kanya, sa “I-It” ang makapangyarihang “I” bilang subheto ay tinitingnan ang kapwa niya bilang pasibong obheto na inoobserbahan lamang, samantalang sa “I-Thou” ay itinuturing ng sarili ang kapwa bilang kapantay niyang subheto. Sa wari ni Mercado, “I-Thou” ang ginagamit ng mga Pilipino sa pakikipagkapwa na mas angkop na isalin sa Tagalog na “kita” o “tayo” sa halip na literal na ”ako-ikaw.” Ganito rin ang kaso sa Ilokano (taka) at Cebuano (kita o taka). Ipinapakita nito na hindi lamang pantay, bagkus ay magkasama ang sarili at ang kapwa sa kamalayang Pilipino. Ikalawa ay sinipat ng may-akda ang dalawang salin ng Ingles na “know” sa wikang Tagalog: alam at kilala. Ani niya, kaiba ng “know” na generikong pagpasok ng impormasyon sa isip ang kahulugan, sa Tagalog ay may dalawang salitang salin ng “know” na ispesipiko ang kahulugan. “Alam” ang ginagamit na salita kapag ang pinapatungkulan ay gamit, samantalang “kilala” naman kapag tao. May ganito ring ispesipikong mga salita sa Ilokano (“ammo” sa bagay at “lasin” sa tao) at Cebuano (“balu” sa bagay at “ila” sa tao). Sa dulo ay pinagsama ni Mercado ang dalawang paksa sa pamamagitan ng pagpapahayag na na sa “I-It” ay “alam” ang nagbibigay koneksyon sa subhetong “I” at obhetong “It” samantalang sa kategoryang “I-Thou” ay “kilala” ang ginagamit. Sa kulturang Pilipino, ang ginagamit ng mga tao sa pakikipagkapwa ay ang kategoryang “kita” na pinag-uugnay ng “kilala.” Nagpapakita lamang ito ng konkreto, personal, at may pagkakapantay na pakikitungo ng mga Pilipino sa kapwa.  

 

●        Filipino Philosophy and Corruption in Government

 

Sa bahaging ito ay binabagtas ang isyu ng korapsyon sa pamahalaan gamit ang panlipunang pilosopiya ng “sakop.” Ayon kay Mercado, ang “sakop” ay tumutukoy sa mga “in-group” na kinabibilangan ng mga Pilipino tulad ng barkada, pamilya, tribo, o maging ang buong bansa. Matapos ipakita kung gaano kalala ang korapsyon sa Pilipinas, iginiit niya na mahina pa ang pambansang “sakop” ng mga Pilipino sa pamamagitan ng ilang mga halimbawang senaryo. Inilahad niya na ang pagiging mahina ng pambansang sakop, na minsan ay natatabunan ng pagpapahalaga sa sakop ng kamag-anakan, ay isa sa mga dahilan kung bakit napapanatili ng korapsyon sa bansa. Nagbigay si Mercado ng ilang rekomendasyon upang malunasan ang suliraning ito tulad ng pagpapalakas ng nasyonalismo, lalo na sa sektor ng edukasyon. Ipinanukala niya rin ang pagpapahigpit ng disiplina, pagkakaroon ng malakas na lider (“ulong sakop”), at pagbibigay ng bagong bihis sa ating sistema ng pagbabatas na masyadong naka-angkla sa Kanluraning porma. Ani niya, “My final recommendation is . . . to rethink our legal system. The social sciences are different from the physical sciences because the former have human factor. And humans behave differently because of their diverse cultures . . . One of the social sciences is the legal system. Just as theologians are taking steps to inculcate their theology in the Philippines, jurists must also Filipinize the legal system.” (pah. 79).

 

●        Philosophy of Gawa

 

Ayon sa kanya, ang salitang “gawa” ay naglalaman kapwa ng kahulugan ng pag-akto (“doing”) at pagpo-prodyus ng isang bagay (“making”). Ganito rin ang kaso ng salitang Cebuano na “himo” at Ilokano na “aramid.” Upang unawain ang pilosopiya ng gawa ng mga Pilipino ay ginamit niyang instrumento ang mga salawikain na mula sa iba’t ibang wikang Pilipino. Ilan sa resulta ng kanyang pag-aaral ay ang mga sumusunod: 1. Ang katotohan ay nalalaman hindi sa pamamagitan ng salita kundi gawa, 2. Ang gawa bilang nagpapakita ng pagpapahalaga, 3. Maaari lamang na madetermina ang kabutihan o kasamaan ng isang gawa kung ito ay nagmumula sa isang malayang pagkilos, 4. Kailangang maging maagap sa paggawa, at 5. Isang lunas mula sa hinagpis ang paggawa.

 

●        Understanding Filipino Causality

 

Ipinaliwanag ng may-akda na mauunawaan lamang ang konsepto ng kadahilanan (“causality”) ng mga Pilipino gamit ang “new paradigm” na isinilang ng postmodernismo at sinusugan ng “quantum theory.” Ani niya, masyadong limitado ang parametro ng tradisyunal na agham pagdating sa pagpapaliwanag ng kadahilanan. Ito ay nakagapos lamang sa kategorya ng “efficient causality” ni Aristotle kung saan ang sanhi at bunga ay marapat na magkalapit lamang sa aspeto ng espasyo. Hindi magkakaroon ng “sense” ang ilang paniniwalang Pilipino (tulad ng paglilihi, usog, pangkukulam, atbp., na tila walang direktang korelasyon) kung susundin ang ganitong balangkas ng tradisyunal na agham. Inilahad ni Mercado na mas magkakaroon ng kalinawan ang pilosopiya ng kadahilanan ng mga Pilipino kung ang gagamitin ay ang “new paradigm” o “new physics” na bukas sa pagpapaliwanag ng mga bagay tulad ng “placebo effect,” “Extra-Sensory Perception,” “usog” at iba pa na nagpapakita ng pananaig ng isip sa katawan. 

 

●        Signs and Wonders from the Philippine Perspective

 

Dito ay pinagkumpara ng may-akda ang dualistikong pananaw ng Kanluran at ang holistikong pananaw ng mga Pilipino. Mahilig mag-dikotomiya ang mga Kanluranin tulad na lamang sa isyu ng pagiging masama ng materyal at mabuti ng ispirituwal, pagiging hiwalay ng rason at pananampalataya, at pagiging hiwalay ng pamahalaan at simbahan. Ngunit ang mga Pilipino ay holistiko ang pagtanaw sa reyalidad. Iisang kabuuan ang katawan, kaluluwa at ispiritu. Hindi rin pinapahalagahan ang indibiduwalismo dahil ang binibigyang diin ay ang komyunal na “sakop.” Inilapat niya ito sa konsepto ng “signs” kung saan para sa Pilipino ay iisa ang materyal na kalikasan at ang “divine.” Kaya naman, ang nakikitang kalikasan ay tila isang aklat na kanilang binabasa, na nagbibigay ng mga babala ukol sa mga bagay na di nakikita. Hindi rin kakaiba ang “wonder” o mga milagro dahil nga magkasama ang pisikal at ang ispiritwal sa isang holistikong kabuuan.

 

●        Church-State Relations and Filipino Philosophy

 

Gamit ang mga klasipikasyon ng iba’t ibang modo ng relasyon sa pagitan ng banal (“sacred”) at di-banal (“profane”) ni Raimundo Panikkar, inilatag ni Mercado ang tatlong alternatibong balangkas na makapagpapaliwanag sa relasyon ng simbahan at pamahalaan sa Pilipinas. Una ay ang “Sacred Heteronomy” kung saan ang makapangyarihang simbahan ang kumokontrol sa pamahalaan. Ikalawa ay ang “Profane Autonomy” kung saan nagtatamasa ng kalayaan ang pamahalaan mula sa kontrol ng simbahan. May dalawa itong sub-kategorya: 1. Senaryo kung saan pilit na kinokontrol ng pamahalaan ang simbahan, 2. Senaryo kung saan pantay ang simbahan at pamahalaan, at hindi sila nagpapakialamanan. Ikatlo ay ang “Theandric Ontonomy“ (mula sa pinagsamang theos=God at andros=man) kung saan may awtonomiya mula sa isa’t isa kapwa ang simbahan at pamahalaan, pero may ilang aspeto kung saan nagkakatagpo (“overlap”) sila. Ang modelo ng “Theandric Ontonomy” ang sinususugan ng may-akda. Sa mga bahagi kung saan nagkakatagpo ang dalawa ay marapat silang magtulungan. Isinusulong ni Mercado rito ang konsepto ng “pamathalaan” (na naging sikat lalo na noong panahon ni Pangulong Ramos) kung saan ang pamamahala ay dapat gawin sa tulong ni Bathala. Mas lapat sa kontekstong Pilipino ang “pamathalaan” kaysa sa Kanluraning konsepto ng “government” na pumapabor sa makakapangyarihan, nagbibigay pagpapahalaga sa lakas, at nakatuon sa gusto ng estado.

 

●        The Erap Impeachment Trial, People Power II, and Legal Philosophy

 

Ang mga napalitaw niya na mga katangian ng pilosopiyang legal ng mga Pilipino ay inilapat niya sa kaso ng EDSA Dos. Una, para sa mga Pilipino malawak ang sakop ng batas, hindi lamang ito nakatuon sa mga alituntunin ng pakikipag-ugnayan ng mga tao sa isa’t isa, bagkus ito ay kasinglawak ng buong buhay mismo. Kaya naman sa EDSA Dos ay hindi maitatatwa ang malaking ginampanan ng simbahan lalo na sa pamumuno ni Cardinal Sin. Ikalawa, ang batas ay konkreto at hindi abstrakto. Walang pakialam ang mga tao sa teknikalidad ng batas sa isyu ng EDSA Dos, para sa kanila ang puso ng isyu ay ang pagkakasala ni Erap sa taumbayan sa pamamagitan ng pagkakanulo ng kanilang tiwala. Ikatlo, mas pinapahalagahan ng mga Pilipino ang konsepto ng obligasyon kaysa karapatan. Ito ay dahil nga ang Pilipinas ay may tuon sa konsepto ng “sakop” kaysa indibiduwal. Ayon kay Mercado, mas pinapahalagahan ang obligasyon sa mga komyunal na lipunan kaysa indibiduwal na karapatan. Kaya naman makikita sa EDSA Dos na walang pakialam ang tao sa indibiduwal na karapatan ni Erap na manatili sa puwesto bilang nahalal na pangulo dahil hindi niya ginampanan ang kanyang obligasyon.

 

●        Philosophy as Mediation between Religion and Culture

 

Tinalunton ni Mercado sa sanaysay na ito ang gampanin ng pilosopiya bilang tagapagtulay sa pagitan ng Kanluraning Kristiyanismo sa isang banda, at kulturang Pilipino sa kabilang banda. Ginamit na lunsaran ni Mercado ang mga pahayag ni Pope John Paul II upang ipakita ang kahalagahan ng pilosopiya sa teolohiya, at pilosopiya sa kultura at wika. Pagkatapos nito ay tumuon na siya sa usapin ng pagsasalin ng mga teolohikal na konseptong Griyego patungo sa Tagalog tulad ng pakikipagpalagayang-loob (dialogue), kagandahan-loob (grace), pagbabalik-loob (conversion), karupukang mana (original sin) at pagsasadiwa (spirituality). 

 

●        Peace According to Philippine Traditional Religion

 

Tinangka ditong alamin ni Mercado ang pilosopiya ng kapayapaan ng mga “Traditional Religion” ng mga Indigenous People (IP) sa Pilipinas. Ang pilosopiya ng kapayapaan ng TR ay nakapokus sa pagpapahalaga sa kalikasan, maayos na pakikipag-ugnayan ng tao sa Manlilikha, simpleng pamumuhay sa pamamagitan ng pagiging komyunal ng pag-aari, at mabuting pakikipagkapwa. Esensyal din dito ang kahalagahan ng respeto, lalo na sa usapin ng pakikipagkapwa.

 

●        Philosophical Ingredients of the Mindanao Peace Zones

 

Tinalunton sa bahaging ito ang pakikipagkapayapaan ng ilang pangkat etniko sa Mindanao, at kung paanong maaari itong maging modelong ireplika sa iba pang lugar sa Mindanao upang makamit na ang kapayapaan. Sentral dito ang papel ng tradisyunal na datu bilang tagapamagitan, kawalan ng piitan, at pagiging holistiko ng pagbabatas.