Rebyu #24 -- Revisiting Usog, Pasma, Kulam ni Michael Tan

Tan, Michael L. Revisiting Usog, Pasma, Kulam. Quezon City. University of the Philippines Press. 2008.

Hanggang sa kasalukuyan, malaking palaisipan pa rin kahit sa mga eksperto sa Kanluraning medisina ang ilang mga karamdamang inilalarawan ng mga Pilipino tulad ng usog, pasma, kulam, bangungot, at marami pang iba. Kadalasan, itinuturing lamang ng ilang mga doktor ang mga ito bilang psychosomatic o mga karamdamang nasa isip lang (kung hindi man purong pamahiin). Kung ang Kanluraning medisina ay itinuturing ng mga dalubhasa sa kalusugan bilang “sistema ng kaalaman”, ang tradisyunal na medisina ng Pilipinas ay itinuturing naman nila bilang “koleksyon ng paniniwala” lamang. Likas na prosesong pinagdadaanan ng mga nasa larangan ng medisina sa Pilipinas na habang mas lumalalim ang kanilang pagkakaugat sa Kanluraning medisina ay lalo naman silang napawawalay sa katutubong sistema ng medisina, na nakabatay sa kalinangan ng mga Pilipino.

 

Bilang tugon dito, isinulat ni Michael Tan, isa sa mga pangunahing Pilipinong dalubhasa sa medikal na antropolohiya, ang Revisiting Usog, Pasma, Kulam. Batay ito sa samu’t saring etnograpikal na pag-aaral ukol sa mga sakit sa iba’t ibang mga pangkat etniko, liban pa sa ibang batis na ginamit ng may-akda tulad ng mga diksyunaryo (sa paniniwalang mayamang bukal ng kalinagan ang wika) at mga pananaliksik ng mga historyador, sosyolohista, at mga medikal na doktor. Naglalayon itong makatulong sa mga dalubhasa, lalo na yaong mga nasa larangan ng medisina, na maunawaan ang mga karamdaman sa Pilipinas alinsunod sa konteksto ng kultura at lipunang Pilipino. Aniya, bagaman ang mga sakit at lunas sa kalusugan ay unibersal, ang persepsyon at pagpapakahulugan dito ng bawat lipunan ay magkakaiba. Kaya naman kung nais ng mga nagpapakadalubhasa sa medisina na mas pag-inamin ang pampublikong kalusugan at paglilingkod sa bayan, nararapat lamang na magkaroon din sila ng kaalaman sa pagpapakahulugan ng mga Pilipino sa mga sakit na ito.

 

Gamit ang kategorisasyon nina Rivers, Foster at Murdock, inihanay ni Tan ang mga sanhi ng karamdaman sa Pilipinas sa tatlong “theories of illness causation”: 1. Mistikal, 2. Personalistiko, at 3. Naturalistiko. Liban sa Chapter 1 (introduksyon), Chapter 2 (teoretikal na balangkas), at Chapter 6 (buod at paglalagom), ang aklat ay nakaayos alinsunod sa tatlong kategoryang ito (Chapter 3 hanggang 5).

 

Ang kategoryang mistikal ay tumutukoy sa mga karamdamang impersonal ang sanhi, at kung mayroon mang mga personal na indibiduwal na sangkot, hindi nila sinasadya ang pagtama ng karamdaman sa isang tao. Isang pinaka mainam na halimbawa nito ay ang karamdaman ng usog. Umiinog ito sa paniniwala ng mga Pilipino sa esensya ng buhay (“lifeforce”) na matatagpuan sa lahat ng may buhay sa daigdig. Bawat pangkat etniko sa Pilipinas ay mayroong salita para rito: gina sa Subanon, liget sa Ilognot, gahum/kusog sa Cebuano, at mga kogneyt ng ginhawa sa iba’t ibang panig ng bansa. Ang taong may malakas na ginhawa (kadalasan ay mas matanda) ay maaaring magdulot ng usog sa may mahinang ginhawa (kadalasan ay mas bata), sa pamamagitan lamang ng pagsasalita (minsan ay sa pamamagitan ng pagbati sa magandang katangian ng bata). Nangyayari ito kahit hindi sinasadya ng taong may malakas na ginhawa ang magdulot ng karamdaman. Maging ang halaman na nagtataglay ng malakas na ginhawa ay maaaring magdala ng karamandaman sa kakain nito. May ilang mga kasangkapan na maaaring magamit upang makontrol ang ginhawa, tulad ng anting-anting na pinaniniwalaan ng ilang pangkat etniko na may kakayahang humigop ng malakas na ginhawa ng mga halaman sa pamamagitan ng ritwal. Kapag sinuot ng isang tao ang anting-anting ay magbibigay ito sa kanya ng karagdagang lakas o proteksyon. Ang paniniwala rin sa ginhawa (na nangangahulugan ding “hininga”) ang dahilan kung bakit pinaniniwalaan na magiging epektibo ang halamang gamot kung ito ay bubulungan ng babaylan o albularyo. May ilang mga kalagayan maaaring magdulot ng pagkakontamina ng ginhawa ng tao, hayop o halaman tulad ng babaeng may dalaw, patay na katawan, at sekswal na kasalanan tulad ng pakikiapid.

 

Liban sa ginhawa, ang kaluluwa ay isa pang elementong mahalaga sa tao na maaari ring maging sanhi ng karamdaman. Ang kaluluwa ay may tendensyang humiwalay sa katawan ng tao at maglagalag (pansinin na ang salin sa Cebuano ng kaluluwa ay “kalag”, na sa Tagalog ay tumutukoy sa pagiging maluwag o pagkatanggal/hiwalay). Tulad sa kaso ng ginhawa, mas mataas din ang tsansa na humiwalay ang kaluluwa sa katawan kapag mas bata ang isang tao. Kapag matagal na nawala ang kaluluwa sa katawan, magdudulot ito ng pagkakasakit sa isang tao. Minsan, pinapaniwalaan ng mga magulang na kapag sila ay lumalabas upang maghanapbuhay, sumasama ang kaluluwa ng kanilang anak. Kaya naman kapag nagkasakit ang bata ay bumabalik sila sa kanilang pinanggalingan at tinatawag ang kaluluwa ng bata upang sumama sa kanila pauwi. Isa pang halimbawa ng karamdamang may mistikal na sanhi ay ang bangungot. Taliwas sa “nightmare” ng mga Kanluranin na katumbas lamang ng masamang panaginip, ang bangungot ay laging may kalakip na panganib ng kamatayan. Inilalarawan ng mga nakakaranas ng bangungot na tila may nakadagan sa kanilang dibdib o tiyan at hindi sila makasigaw. Pinaniniwalaang mamamatay ang isang tao kapag hindi siya nagising habang binabangungot. Kadalasan din ito umanong mangyari sa mga lalakeng nagtutulog mag-isa. Hanggang sa kasalukuyan, hindi parin naipaliliwanag nang konklusibo ng Kanluraning medisina ang karamdamang ito. Maraming teorya ang mga doktor, gayundin ang taumbayan, kung bakit nagaganap ang bangungot: mula sa sobrang pagkain bago matulog at namamana sa magulang, hanggang sa sakit sa puso. Lahat ng mga karamdamang nabanggit sa itaas (usog, pagkalag ng kaluluwa, at bangungot) ay nasa ilalim ng kategorya ng mistikal na kategorya, dahil ang karamadaman ay hindi nagmumula sa personal na mga taong sinasadyang magdulot ng sakit.

 

Ang ikalawang uri ng sanhi ng karamdaman ay ang kategoryang personalistiko. Kabilang dito ang mga karamdaman na dinulot ng personal na indibiduwal, ito man ay diyos, supernatural na mga nilalang tulad ng anito, engkanto, lamang-lupa at diwata, o tao/mala-taong mga nilalang tulad ng aswang, mangkukulam, at mambabarang. Ayon kay Tan, mangilan-ngilan ang paniniwala ng mga pangkat etniko sa karamdamang dulot ng pagpaparusa ng diyos (na marahil ay bunga ng impluwensyang Kristiyano). Mas malaganap ang paniniwala sa mga karamdamang dulot ng supernatural at tao/mala-tao na mga nilalang. Isa na rito ay ang mga anito, na kaluluwa ng mga ninuno at kamag-anak na namatay. Sinasabing maaaring magdulot ito ng sakit sa mga kapamilya kapag nagsagawa sila ng mga bagay na labag sa panuntunan tulad ng karahasan sa kamag-anak, pakikipagtalik sa kapamilya, at pakikiapid. May mga nilalang na nananahan sa mga bato, puno, ilog, at iba pang bahagi ng kalikasan. Kapag nagsagawa ng panghihimasok o paggamit sa mga likas na yaman ng mga ito (na itinuturing na personal na teritoryo ng mga supernatural na nilalang tulad ng lamang-lupa), maaari itong makapagpagalit sa nilalang na nananahan, na magdadala ng sumpang karamdaman sa tao. Ukol naman sa engkanto, laganap ang kwento ng mga babaeng nagkakaroon ng romantikong relasyon sa kanila. Binabalaan ng mga nakatatanda ang mga nakababata na huwag makikisalamuha sa mga ito dahil nagdadala sila ng kamalasan. Inilalarawan ang mga engkanto bilang mapuputi at kahawig ng mga Kanluranin. Ayon kay Tan, maaaring nagmula sa karanasan ng kolonisasyon ang paniniwala sa engkanto. Simbolismo ito umano ng Kanluranin na dapat iwasan dahil puro pang-aapi at kamalasan ang dadalhin sa mga Pilipino.

 

Sa hanay naman ng ta0/malatao nabibilang ang mangkukulam, mambabarang, aswang at manananggal. Ikinategorya ni Tan ang gawain ng mga ito sa dalawang grupo: 1. Sorcery, at 2. Witchcraft. Ang sorcery ay tumutukoy sa gawain ng mga tao na nagdudulot ng karamdaman sa biktima sa pamamagitan ng ilang mga kasangkapan. Dito nabibilang ang mangkukulam at mambabarang. Kalimitang gumagamit ng manika (na sinasabing kumakatawan sa biktima) ang mangkukulam upang pahirapan ang biktima. Minsan ay kinakailangan din ng bahagi ng katawan ng biktima tulad ng buhok at kuko upang maisagawa ang ritwal. Sa kabilang banda, mga insekto naman ang kasangkapan ng mambabarang upang magdulot ng karamdaman sa biktima. Sinasabing pumupunta ang mga mamamayan sa mga mangkukulam at mambabarang upang pahirapan ang mga taong nakagawa ng kasalanan sa kanila. Taliwas naman sa sorcery, hindi kinakailangan ng kasangkapan ang pagsasagawa ng witchcraft, dahil nagtataglay ng kapangyarihan (na minana sa ninuno) sa loob mismo ng katawan ang mga nagsasagawa nito. Dito naman maihahanay ang aswang at manananggal. Hawig din ng tao ang mga ito, at nananahan sila kasama ng mga tao. Ngunit nagtataglay sila ng pisikal at sikolohikal na kapangyarihan na mapanakit sa mga tao. Madalas na paghinalaan na aswang o manananggal ang mga galing sa ibang bayan, mga sobrang yaman, at mga taong mailap at hindi nakikisalamuha. Ano man ang pagkakaiba-iba ng mga paniniwalang ito, lahat sila ay tumuturo sa mga personal na indibiduwal bilang sanhi ng karamdaman.   

 

Ani ni Tan, ang mga paniniwalang ito ay mayroong gampanin na magpataw ng “social control” sa mga tao (mga paniniwalang ang layunin ay mapanatili ang mga panuntunan sa isang lipunan). Halimbawa, ang paniniwala sa lamang-lupa ay makapipigil sa mga tao sa pag-abuso sa kalikasan, samantalang ang sakit na dala ng mga anito ay paalala na huwag magsagawa ng pakikiapid, karahasan at pakikipagtalik sa kapamilya. Ang paniniwala naman sa engkanto ay nagbibigay paalala sa banta ng mga kolonisador. Kung ang paniniwala sa kulam ay maaaring gawing panakot upang huwag gumawa ng masama na maaaring magdulot ng paghihiganti ng kapwa, ang paniniwala naman sa mga aswang at mananaggal ay naglalayong ipakita na negatibo ang pagkamal ng maraming pera at pagiging mailap sa pakikisalamuha. Instrumento rin ang paniniwalang ito upang maglagay ng pagkakahati sa pagitan ng dayo at taal na mamamayan sa isang lugar.

 

Ang ikatlo at huling uri ng sanhi ng mga karamdaman ay ang naturalistikong kategorya. Taliwas sa dalawang nauna, sa kategoryang ito ay kalikasan o likas na mga pangyayari ang itinuturong sanhi ng karamdaman. Isa sa pangunahing ehemplo nito ay ang pasma. Inilalarawan ng mga nakararanas nito na ang pasma ay nagdudulot ng pamamasa at panginginig ng kamay. Sinasabing dulot ito ng pagbasa ng kamay (partikular na gamit ang malamig na tubig) matapos ang matagal na pagtatrabaho. Ayon kay Tan, nakabatay ang paniniwalang ito sa sistema ng “humoral pathology.” Tumutukoy ito sa paniniwala ng mga tao na binubuo ang katawan ng iba’t ibang elemento, na marapat na maging balanse upang maiwasan ang pagkakasakit. Sa mga Griego, naniniwala silang dapat na balanse ang apat na “humor” sa katawan na batayan ng personalidad ng tao: blood (sanguine), black bile (melancholic), yellow bile (choleric), at plegm (plegmatic). Sa mga Tsino, mahalaga ang balanse ng yin at yang, at ang maayos na daloy ng dugo sa katawan ng tao. Gumagamit sila ng mga kasangkapan tulad ng acupuncture upang mapainam ang ganitong balanse. Sa Pilipinas, may implisitong paniniwala ang mga tao na dapat na balanse ang dalawang bagay sa katawan ng tao: init at lamig. May mga kalagayan na itinuturing na mainit gaya ng mga sumusunod: bagong silang na nanay, babaeng may dalaw, taong kakagaling lang sa pakikipagtalik, galing sa trabaho, at galing sa sakit. May mga kalagayan ding itinuturing na malamig gaya ng mga sumusunod: bagong gising, nagpapahinga, at walang sakit na tao. Pinapaniwalaan na masisira ang balanse kapag ang taong galing sa mainit na kalagayan ay nagsagawa ng malamig na bagay tulad ng paliligo o pagbabasa ng kamay gamit ang malamig na tubig. Kaya naman pinagbabawalan maligo ang bagong silang na nanay, babaeng may dalaw, taong galing sa trabaho at galing sa sakit. Dahil mainit ang kanilang katawan, masama ang biglaang pagbibigay sa kanila ng malamig ng gawain tulad ng paliligo. Ang pagkasira ng tambalang init-lamig sa katawan ng tao ang nagdudulot ng pasma. Samantala, ang mga taong galing sa pahinga at walang sakit ay hindi pinagbabawalang maligo o magbasa ng malamig na tubig dahil ang katawan nila ay pinaniniwalaang malamig.

 

Nakasalalay din sa tambalang init-lamig ang paniniwala sa singaw-lupa. Para sa mga Pilipino, nagdadala ng sakit ang singaw ng lupa, na dulot ng biglaang pag-ulan gayong mainit ang panahon. Ang biglaang pagbagsak ng malamig na ulan sa mainit na lupa ang sanhi ng singaw-lupa, na nagdadala ng sakit. Ang labis na pagkatakot ng mga Pilipino sa pagkabasa dulot ng ambon/ulan ay dulot din ng tambang init-lamig. Ani ni Tan, walang medikal na batayan ang paniniwala na magkakaroon ng lagnat/binat ang tao dulot ng pagkabasa ng ulo sa ambon/ulan. Ngunit pinaniniwalaan parin ito ng mga Pilipino dahil sa pagkatakot na mabasa ang mainit na katawan ng malamig na ulan. Mainam na sipiin dito ang isang anekdota ni Tan:

 

“A German visitor once asked me, watching out students, ‘In Germany, when it rains we find ways to protect our books. Why is it that in the Philippines, when it rains, people used the books to protect their heads?’ We do have a morbid fear of rain, thinking it causes respiratory ailments. Medically speaking, there is no basis for this belief but even physicians have been known to bring out their think medical books to cover their heads when it begins to shower.”

 

Isa na naman itong indikasyon na ang karamdaman at kalusugan ay hindi lamang biolohikal kundi kultural din.