Rebyu #27 - Church, State, and Civil Society in Postauthoritarian Philippines ni Antonio Moreno

Moreno, Antonio F. Church, State, and Civil Society in Postauthoritarian Philippines: Narratives of Engaged Citizenship. Quezon City: Ateneo de Manila University Press, 2006.

                                                                                                                               

Noong dekada 1970s at 1980s, ang simbahang Romano Katoliko ang isa sa mga pangunahing institusyon na namuno sa paglaban sa mga diktadurya sa Latin Amerika, Silangang Europa, Aprika, at Pilipinas. Matapos ang pagbagsak ng mga diktadurya, nahaharap ang simbahan sa hamon na maging responsableng aktor sa pagpapanatili at pagpapalakas ng naipanalong demokrasya. Ang gampaning ito ng simbahan matapos ang pagbagsak ng Diktaduryang Marcos sa Pilipinas ang siyang paksa ng aklat ni Fr. Antonio Moreno. Masasabing umiinog ang buong akda ni Moreno sa tatlong pangunahing tesis.

 

Una, ang mga panlipunang pagkilos ng simbahan ay hindi reaktibong pagtugon lamang sa mga eksternal na salik (hal. agresyon ng militar sa kaparian, paglabag sa karapatang pantao, korapsyon ng mga pulitiko, atbp.). Bagkus ito ay nakaugat sa mismong mga katuruan ng simbahan (Vatican II, ensiklikal ng mga Santo Papa, at PCP II), kung saan ang panlipunang pagkilos ay esensyal na bahagi ng ebanghelisasyon. Ibig sabihin, hindi lamang basta reaktibong kontra-diktadurya ang simbahan, kundi isang aktibong pro-demokrasya.

 

Ikalawa, ang pagiging epektibo ng panlipunang pagkilos ng simbahan para sa demokratisasyon ay nakasalalay sa maayos na church ad intra at church ad extra, alinsunod sa bokabularyo ng may-akda. Ang church ad intra ay tumutukoy sa panloob na pagkakaisa ng simbahan, partikular na sa pagitan ng kaparian (clergy) at layko (laity). Ang church ad extra naman ay tumutukoy sa panlabas na pakikiisa ng simbahan sa iba pang aktor ng demokratisasyon tulad ng Civil Society Organizations (CSOs). Sa napakaraming bahagi ng aklat ay ipinakita ni Moreno kung paanong ang dalawang ito ay nakakaapekto sa paglakas o paghina ng kilos ng simbahan para sa demokrasya. Pinaka epektibong aktor ng demokratisasyon ang simbahan tuwing may malinaw itong panloob at panlabas na pagkakaisa.

 

Ikatlo, iginiit ng may-akda na ang pinaka malaking ambag ng simbahan sa demokratisasyon ng Pilipinas ay ang pagsusulong nito ng aktibong pagkamamamayan (engaged citizenship). Tampok na epekto ng mga pagkilos ng simbahan ang mobilisasyon sa mga mamamayan upang aktibong makilahok sa mga isyung panlipunan, ito man ay pagtulong sa proseso ng malinis na eleksyon, pagsusulong ng pangangalaga sa kalikasan, pagpoprotesta laban sa korapsyon, pagpapanatili ng kapayapaan, pagtatanggol sa karapatang pantao, at iba pa.

 

Binubuo ng walong kabanata ang aklat. Nagsilbing panimulang pagbabalangkas ng mga pangunahing konsepto ng aklat ang una at ikalawang kabanata. Matapos ang pagbaybay sa ibang naunang mga literatura patungkol sa ugnayang simbahan-demokrasya, tinatalakay ni Moreno ang Konseho ng Vatican II, na nagbigay ng teolohikal na batayan para sa panlipunang pagkilos ng simbahan. Madiin ang tuon ng Vatican II sa katarungang panlipunan, kapakanan ng mga mahihirap, at pagsasakapangyarihan sa mga layko. Nagbigay-daan ang Vatican II sa pag-usbong sa Pilipinas ng Basic Christian Communities (BCC), na makakarakterisa ng mga sumusunod: 1. Pamumuno ng mga layko, 2. Diin sa mga isyung panlipunan, 3. Tuon sa mga rural sa halip na urban na mga lugar, at 4. Nakaugat sa mga komunidad. Kalaunan ay lalo pang lumaganap ang impluwensya ng Vatican II sa Pilipinas sa pamamagitan ng lokalisasyong isinagawa rito ng Second Plenary Council of the Philippines (PCP II).

 

Nagsagawa naman ng rebyu ang ikatlong kabanata sa papel na ginampanan ng simbahan sa paglaban sa diktadurya. Inisa-isa niya ang mga mahahalagang organisasyon ng simbahan na nanguna rito tulad ng Catholic Bishops’ Conference, Association of Major Religious of Superiors Women in the Philippines, at National Secretariat for Social Action, Justice and Peace. Binaybay din dito ang unti-unting pagbabago sa pakikitungo ng simbahan sa rehimeng Marcos mula sa pagtanggap at pananahimik tungo sa mabagsik na paghamon, lalo na sa pangunguna ni Jaime Cardinal Sin. Samu’t sari ang isinagawa ng simbahan upang labanan si Marcos, mula sa paglalabas ng mga pastoral na liham (ang makasaysayang pahayag ng CBCP noong Pebrero 1986), pagprotekta sa karapatang pantao (sa pangunguna ng Task Force Detainees), at pagbabantay sa proseso ng eleksyon (pagsuporta sa NAMFREL), hanggang sa mobilisasyon ng mga mamamayan (sa pamamagitan ng Basic Christian Communities) at tahasang pagsapi sa armadong pakikibaka ng CPP-NDP ng ilan sa simbahan (tulad nina Zakarias Agatep at Edicio de la Torre).

 

Ang ikaapat hanggang ikaanim na kabanata ay naglalaman ng pinaka paksa ng aklat. Sa ikaapat kabanata ay siniyasat ni Moreno ang panlipunang aksyon ng simbahan sa pambansang antas, samantalang dalawang lokal na simbahan sa Pilipinas ang pinagtuunan ng pansin ni ikalima at ikaanim na kabanata. Sinasaklaw ang lahat ng ito ng panahon mula sa panunungkulan ni Cory Aquino hanggang sa rehimeng Joseph Estrada. Sa tatlong ito ipinakita ni Moreno ang operasyon ng kanyang tatlong tesis na nabanggit sa itaas.

 

Nagsimula ang ikaapat na kabanata sa paggigiit na dahil sa pangunahing papel na ginampanan ng simbahan sa panahon ng Batas Militar, pumaimbulog ito bilang isa sa pinaka pinagkakatiwalaang institusyon sa Pilipinas sa post-awtoritaryong yugto. Naging malawak ang panlipunang pagkilos nito at magiliw na pakikipag-ugnayan sa CSOs tungo sa demokratisasyon (liban lamang sa ilang isyu tulad ng usaping pangkalusugan at sekswalidad na umani ng maraming batikos mula sa CSOs). Ilan lamang ang mga sumusunod sa mga pambansang inisyatibang ginawa ng simbahan sa panahong ito: 1. Pagkondena sa mga sundalong pinipilit agawin ang pamahalaan mula kay Aquino, 2. Pagsuporta sa Konstitusyong 1987 at paglaban sa mga nagtangkang magsagawa ng Charter Change (tulad ni Ramos at Estrada), 3. Pagsusulong ng kapayapaan sa pagitan ng pamahalaan at mga armadong grupo (tulad ng MNLF at CPP-NDF), 4. Pangunguna sa pangangalaga ng malinis na eleksyon (sa pamamagitan ng PPCRV, VOTE-CARE, at NAMFREL), 5. Pagprotesta sa mga di-makatarungang batas (tulad ng Visiting Forces Agreement at Death Penalty), at 6. Pagpapatalsik sa mga tiwaling pulitiko gaya ni Estrada.

 

Diyosesis ng Malaybalay ang paksa ng ikalimang kabanata. Para kay Moreno, ilan sa mga salik na nakatulong sa maagang radikalisasyon ng Malaybalay ay ang Vatican II, malaganap na kahirapang sosyo-ekonomiko sa lugar, tahasang militarisasyon nito, progresibong pamumuno ni Obispo Francisco Claver, at pag-usbong ng Basic Christian Communities o BCC (na kalaunan ay pinalitan ng pangalang Basic Ecclesial Communities o BEC, upang maipag-iba ito sa BCC na kadalasang impluwensyado ng Kaliwa). Naging pangunahing preokupasyon ng diyosesis ang adbokasiyang pangkapaligiran, na naging daan upang ituring ang Bukidnon bilang pinaka unang lugar sa Pilipinas kung saan idineklara ang pagbabawal sa pagtotroso. Liban dito, pinagtuunan din ng pansin ng simbahan ang mga isyu ng karapatang pantao, kapakanan ng mga lumad, karapatan sa lupa ng mga magsasaka, at edukasyon sa tamang pagboto.

 

Ang ikalawang lokal na simbahan na pinagtuunan naman ng pansin ng ikaanim na kabanata ay ang diyosesis ng Bacolod. Inisa-isa rin dito ni Moreno ang mga salik na maituturong dahilan ng pagiging progresibo ng diyosesis tulad ng Vatican II, masahol na sosyo-ekonomikong kalagayan, di-matatawarang pamumuno ni Obispo Antonio Fortich, pagpapaimbulog ng BCCs, pagtulong ng Society of Columban, at impluwensya ng Kaliwa. Tulad ng Malaybalay, samu’t sari rin ang naging panlipunang pagkilos ng Bacolod, mula sa pagsusulong ng kapayapaan (inilatag ni Fortich ang kanyang panukala sa pagbubuo ng mga peace zone na hindi pwedeng pasukin kapwa ng military at NPA), at adbokasiya para sa karapatang pantao, hanggang sa pagprotekta sa mga mahihirap. Ngunit taliwas sa sitwasyon ng Malaybalay, mas naging problematiko ang church ad intra at ad extra ng Bacolod, dahil sa pagkakawatak-watak ng lokal na simbahan. Isa sa mga naging sanhi ng pagkakawatak-watak nito ay ang pag-angat ng mas konserbatibong pinuno na si Camilo Gregorio, bilang bagong Obispo kapalit ni Fortich. Nagdulot ito ng dibisyon sa pagitan ng mga kaparian at layko na nanatiling progresibo, at mga kaparian at laykong konserbatibo na mas binibigyang-diin ang ispirituwal na pagpapayabong higit sa pagbabagong panlipunan. Ani ni Moreno, ang limitadong panlipunang pagkilos ng Bacolod kumpara sa Malaybalay ay pagpapatunay lamang sa kanyang tesis ukol sa church ad intra at extra, na esensyal para sa pagiging epektibo ng simbahan bilang ahente ng demokratisasyon (ipinakita niya rin ito ng ilang ulit sa ikaapat na kabanata sa kaso ng pambansang simbahan).

 

Nagsilbi lamang bilang paglalagom ng mga pangunahing punto sa mga naunang kabanata ang ikapitong kabanata. Sinundan ito ng ikawalong kabanata na tumalakay nang maiksi sa panlipunang pagkilos ng simbahan sa panahon ng panunungkulan ni Arroyo. Taliwas sa kaso ni Ramos at Estrada, mas naging malumanay ang simbahan kay Arroyo, na epektibong nakuha ang loob ng mga lider ng simbahan. Gayunpaman, tumututol parin ang simbahan tuwing may mga polisiya si Arroyo na labag sa paninindigan nito tulad ng pagpapataw ng parusang kamatayan sa mga kriminal, labis na pakikidigma laban sa Kaliwa (bilang pagsunod sa digma laban sa terorismo ni Bush), at tangkang pag-aamyenda ng Konstitusyon. Sa panahong ito ay mapapansin din umano ang medyo humihinang partisipasyon ng simbahan sa mga panlipunang isyu na makikita sa malamyang pagkilos ng simbahan sa eleksyong 2004. Ang mga eskandalong sekswal noong 2003 ay nakabawas din sa lakas ng simbahan para sa demokratisasyon.

 

Ang aklat ni Fr. Moreno ay mainam na basahin katabi ng Altar of Secrets ni Aries Rufo. Kung ang ikalawang aklat ay naglalantad ng mga dumi ng simbahan (tulad ng korapsyon sa pananalapi, pang-aabusong sekswal, at malabis na panghihimasok sa pulitika), ang unang aklat naman ay nagpapakita ng hindi maitatangging ambag ng simbahang Romano Katoliko sa pagpapatatag ng demokrasya sa bansa. Isa itong obra na hindi lamang magagamit na inspirasyon upang ipagpatuloy ng simbahan Katoliko ang mga panlipunang pagkilos nito, kundi mainam na modelo ring maaaring gayahin ng iba pang simbahan at denominasyon sa bansa na nagnanasa ring maging responsableng aktor ng demokratisasyon para sa isang mas makatarungan at maginhawang Kapilipinuhan.