Rebyu #36 -- My Brother, My Executioner ni F. Sionil Jose

Jose, F. Sionil. My Brother, My Executioner. Seventh Printing. Ermita, Manila: Solidaridad Publishing House, 2010.                                                                                             

 

Yes, it was always the opportunists who destroyed the revolution. It was they who sided with the Spaniards. It was they who shaped our relationship with the Americans and who sold the Filipinos to the Japanese. I am sure that even now, as the Huks grow in strength, a lot of them are pandering to the Huks. – Luis Asperri (p.130-131)

 

Ang “My Brother, My Executioner” ay ikatlo sa kronolohikal na pagkakasunod-sunod ng limang tomong historikal na nobela ni F. Sionil Jose na kilala bilang “Rosales Saga.” Kung ang “Poon” ay nakatuon sa pagtatapos ng Kolonyalismong Espanyol hanggang Digmaang Pilipino-Amerikano, at ang “Tree” ay ukol sa Kolonyalismong Amerikano hanggang sa pagtatapos ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig, ang nobela namang ito ay sumasalamin sa lipunang Pilipino sa mga taon matapos ang pagkamit ng kalayaan ng Pilipinas at pagpasok nito noong 1950s sa isang panibagong uri ng digmaan – ang Rebelyong Huk. Matapos ang sama-samang paglaban sa mga Hapon, mailap pa rin para sa nakararaming Pilipino ang maginhawang buhay, lalo na dahil sa pagpapatuloy at higit na paglubha ng sistemang agraryo. Nagbunsod ito sa pag-aaklas ng Hukbalahap. Dating mga gerilya laban sa mga Hapon, sa pagkakataong ito ay mismong mga kalahi na ang kailangan nilang tutukan ng baril upang labanan ang isang mapaniil na sistema. Ipinagpapalagay na pinaka emosyunal sa limang aklat ng Rosales Saga, ang My Brother, My Executioner ay kuwento ng dalawang magkapatid sa ina – isang asendero at isang magsasaka – na metapora ng mas malalim at masalimuot na tunggaliang magkapatid ng mga Pilipino sa kapwa Pilipino.

 

Nagsimula ang lahat sa Sipnget, isang maliit ng komunidad ng mga magsasakang Ilokano sa Rosales, Pangasinan. Dito inilagi ng protagonistang si Luis ang kanyang pagkabata, kasama ang kanyang lolo, ina, at ang nakababatang kapatid na si Victor. Ang malaking pagkakaiba sa itsura ng mestisuhing si Luis at kayumangging si Victor, na malaking palaisipan para sa dalawa, ay lubusan nang nagkaroon ng kasagutan, nang dumalaw si Simeon sa Sipnget. Siya ay katiwala ni Don Vicente Asperri, ang pinaka mayamang panginoong maylupa sa Rosales at may malawak na impluwensyang pampulitika sa buong bansa. Napilitan ang ina ni Luis na ipagtapat dito na si Don Vicente ang kanyang totoong ama, at siya ang nag-iisang tagapagmana ng malalawak na hasyenda nito. Minabuti ng kanyang ina na pasamahin siya sa malaking tahanan sa Rosales ng kanyang ama upang magkaroon ng maalwang pamumuhay. Ito’y sa kabila ng pagkamuhi niya kay Don Vicente, na ginahasa siya noong ipinadala siya ng kanyang amang tenante sa tahanan nito upang maglingkod, bilang kabayaran sa utang nito.    

 

Ipinadala ni Don Vicente si Luis sa Maynila upang doon mag-aral, na naging dahilan ng hindi pagbalik sa Sipnget sa loob ng maraming taon. Pansamantala lamang siyang natigil sa pag-aaral noong sumiklab ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig, na naging dahilan ng kanyang pagbalik sa Rosales. Lingid sa kaalaman ng kanyang ama, pansamantalang napadpad si Luis kasama si Victor at ng mga gerilyang taga-Sipnget laban sa mga Hapon, sa pamumuno ng tinatawag na Kumander Victor (na kapangalan ng kanyang kapatid). Matapos ang digmaan, muling ipinadala ni Don Vicente ang kanyang anak sa Maynila upang ipagpatuloy ang pag-aaral. Habang nasa isang Katolikong paaralan sa Maynila, nabalitaan ni Luis ang malagim na sinapit ni Kumander Victor. Tulad ng mayorya sa mga gerilyang lumaban sa mga Hapon, bumalik si Kumander Victor sa mahirap na buhay bilang magsasaka, habang ang mga kolaborador ay nanatili sa matataas na katungkulan sa pamahalaan. Liban sa wala na ngang natanggap na sahod, di-tulad ng mga regular na sundalo, o kahit anong parangal kapalit ng kabayanihan, nilitis pa si Kumander Victor dahil sa mga akusasyong krimen na ginawa nito diumano sa panahon ng digmaan. Ngunit hindi siya nakulong dahil mas pinili niyang magpakamatay na lamang.

 

Nang mabalitaan ito ni Luis, bilang patnugot ng kolehiyong peryodikal ay nagpasya siyang sumulat ng isang artikulo ukol sa buhay ni Kumander Victor. Ngunit hindi ito nailimbag dulot ng pagharang dito ng konserbatibong Rektor ng paaralan, na ipinatawag siya upang sumulat na lamang ng ibang artikulo. Ngunit nagmatigas si Luis at nagpasya na lamang na tumigil sa pag-aaral. Liban sa popularidad bilang patnugot at manunulat sa kolehiyo, nakalagpas din sa labas ng paaralan ang balita ukol sa tapang na ipinamalas ni Luis sa pagbangga sa Rektor sa ngalan ng kanyang prinsipyo. Nakarating ang balitang ito sa atensyon ni Eduardo Dantes, isang panginoong maylupa ng Negros, na multi-milyonaryo ring may-ari ng samu’t saring mga korporasyon sa bansa tulad ng elektrisidad, telekomunikasyon, transportasyon, at mga palimbagan. Kahit na hindi nakapagtapos, inimbitahan niya si Luis na tumayo bilang patnugot at manunulat ng magasin na Our Time.

 

Sa pamamagitan ng kanyang mga tula at mga sanaysay sa Our Time sumikat si Luis sa sirkulo ng mga manunulat sa Pilipinas, at kalaunan ay naging isa sa pinaka respetadong batang manunulat. Naging tatak niya bilang manunulat ang paglilimbag ng mga sanaysay at tula na nakatuon sa katarungang panlipunan at bumabatikos sa mga inhustisya. Nakilala siya bilang tagapagtanggol ng mga mahihirap. Ngunit sa kanyang kalooban ay nagtatalo ang dalawang puwersa, na dulot ng kanyang pagkaipit sa dalawang mundo – ang mundo ng mga magsasaka bilang anak ng kanyang ina mula sa Sipnget, at ang mundo ng mga asendero bilang anak ng kanyang ama sa Rosales. Sa kabila ng lahat ng kanyang mga isinusulat na pambabatikos sa mga mapang-aping mayayaman ay hindi niya maitanggi sa sarili na komportable siya sa mariwasang buhay bilang anak ng pinaka mayamang asendero ng Rosales. Ang tensyong ito at pagkalito sa kalooban ni Luis ay isa sa pinaka prominenteng tema ng nobela, na tuloy-tuloy ang pagdaloy hanggang sa dulo ng aklat.

 

Madalas niyang pagnilayan kung sumusulat ba siya ukol sa katarungang panlipunan dahil sa kanyang pag-ibig sa mga mahihirap, o dahil sa gantong paraan lamang niya gustong makilala. Nakakaramdam siya ng pagkainis sa sarili at mga kapwa manunulat na tinatawag niyang “city room revolutionaries” (p.46), mga intelektuwal na panay ang sulat ukol sa masa at rebolusyon ngunit napaka maginhawa naman ang pamumuhay at hindi nakalublob sa reyalidad ng kanilang mga ipinagtatanggol. Sa isang eksena ng pakikipag-usap sa isang kapwa radikal na manunulat, kinanti niya ito sa pamamagitan ng mapanudyong pahayag na “And thank God again for the poor for they will make some writers rich writing about poverty” (p.65). Sa palagay niya ay siya at ang kanyang among si Dantes lamang ang tunay na nakikinabang sa kanyang mga isinusulat, na hindi naman talaga nababasa ng mga mahihirap. Ani ng tagapagsalaysay:

 

It was a sham, a mistake, that he was writing in English – a language that was for him and the elite – when there should be no barrier between him and the greater masses. Why should the language of science and culture be denied them? Much as he would have wanted to pursue this line of thinking, however, at the same time he felt secure and superior with the fact that he had mastered English and that he would continue writing in it – if only for his ego and for self-justification. (p.63).

 

Tinitingnan niya ang sarili bilang duwag, na napakalayo sa katapangan na mayroon ang mga Huk na aktuwal na lumalaban sa kabundukan. Subalit sa kabilang banda ay hindi niya rin lubusang matanggap ang radikal na pagbabagong nais na isagawa ng mga ito sa pamamagitan ng isang himagsikan. Lalong lumitaw ang ganitong kalabuan sa pag-iisip at kalooban ni Luis nang bigla na lamang siyang dalawin ng kapatid na si Victor sa kanyang marangyang tahanan sa Ermita, na nagbunsod sa isa sa mga pinaka dramatikong pag-uusap sa buong nobela. Ipinagtapat niya sa kanyang kuya na siya na ang bagong Kumander Victor na namumuno sa mga Huk ng Rosales. Sa komprontasyon na ito, natagpuan ni Luis ang kanyang sarili na ipinagtatanggol ang graduwal na pagbabago, taliwas sa radikal na pagbabagong nais ng mga Huk. Ngunit nawari kaagad ni Victor ang kabalintunaang umiiral sa kanyang kalooban at tinanong ito kung nakalimot na ba siya sa kanyang nakaraan sa Sipnget at nagbago na ba siya dulot ng maalwang pamumuhay. Idiniin din ni Victor na mas alam niya ang reyalidad ng pang-aapi dahil siya mismo ang nasa hanay ng mga magsasaka, samantalang si Luis ay nagagawang maging poetiko at kalmado dahil siya ay komportableng namumuhay sa Maynila. Nang tanungin siya ni Luis kung ano bang maibibigay niya sa kanya upang makatulong, tumugon si Victor:   

 

Give! Give! I shouldn’t be ungrateful, but you always give. People like me – we never get anything that is ours because we worked for it, because we deserve it. (p.74)

 

Ang suliranin ng pag-iral na pinagdaraanan ni Luis ay nasumpungan niya ring dinaranas ng kanyang kasintahang si Ester, na anak ni Eduardo Dantes. Ibinahagi nito sa kanya ang panloob na pagdurusang nararamdaman nito sa masarap na pamumuhay, pagbili ng lahat ng luha, at paglalakbay sa Europa tuwing bakasyon, habang alam niya na ang mga tenante ng kanyang pamilya sa Negros ay batbat ng matinding kahirapan at salat maging sa mga pangunahing pangangailangan. Ang pagpapakamatay kalaunan ni Ester ay lalong nagpatindi ng eksistensyal na krisis ni Luis, lalo pa dahil hindi malinaw sa kanya kung nagpakamatay ito dahil sa kanilang magulong relasyon o dahil sa sarili nitong suliranin ng pag-iral.

 

Kalaunan ay bumalik siya sa Rosales upang dalawin ang kanyang ama na may malubha nang karamdaman. Hiniling nito sa kanya na bago man lang siya mamatay ay nais niyang makitang makasal si Luis. Nakiusap itong ang pakasalan ay ang kanyang pinsan na si Trining, upang manatili sa mga Asperri yaman ng kanilang mga hasyenda at hindi ito mapunta sa ibang pamilya. Tinanggap na rin ni Luis ang hiling ng kanyang ama dahil dati pa ay may namumuo nang romantikong ugnayan sa pagitan nilang magpinsan.

 

Ngunit ilang araw lamang matapos ang kasal ay may natuklasan si Luis na naging matinding dagok sa kanya. Matapos ang kasal ay nagpasya siyang dumalaw sa Sipnget, dahil isang beses pa lamang niyang napuntahan ang kanyang nanay at lolo mula nang siya’y mag-aral sa Maynila. Ngunit nagulantang siya nang makitang sinunog ang buong komunidad. Isang tao lamang ang natagpuan niya roon, na ibinalita sa kanyang lumusob dito ang Konstabularya, gayundin ang mga sibilyang guwardiya ni Don Vicente. Pinagbabaril nila ang mga tao rito, dalamwampu ang namatay, dahil sa paghihinala na sila ay mga Huk dulot ng kaugnayan nila sa kapatid niyang si Victor. Isa sa mga namatay ang kanyang lolo, samantalang ang kanyang nanay ay nabaliw at hindi na nila matagpuan kung saan nagtungo. Nagtungo kaagad si Victor sa kanyang ama upang komprontahin ito. Ipinaliwanag ng kanyang ama na aksidente ito at hindi siya ang nag-utos. Binigyang katwiran niya ang ginawa ng mga sundalo bilang pagtatanggol sa kanilang pamilya laban sa banta ng mga Huk.

 

Sa pagdaramdam ni Luis ay nagpasya siyang bumalik sa Maynila at magsulat ng isang artikulo ukol sa nangyari sa Sipnget, upang labanan ang kanyang ama at ang Konstabularya. Inilaan nila ng kanyang kasamang patnugot na si Eddie Sison ang sumunod na isyu ng Our Time sa tema ng pagbabagong panlipunan, na ang editoryal ay ukol sa masaker sa Sipnget. Nagdulot ng matinding pasabog ang publikasyong ito, na naging sanhi ng pagpunta ng ilang opisyal ng Konstabularya sa kanyang tanggapan. Nagdala ito ng testimonya ng kanyang ama at ilan pang pinekeng ebidensya upang patunayan na ipamukhang kasinungalingan ang ikinakalat ni Luis. Nagbanta sila na siya’y kakasuhan kung hindi siya magsasagawa ng retraksyon sa kanilang inilimbag na isyu. Ngunit hindi nagpatinag si Luis, tulad ng paninindigan noong siya’y nasa kolehiyo pa, pinili niyang magbitiw sa trabaho upang siya na lamang ang kasuhan bilang indibiduwal at huwag nang madamay pa ang kanilang magasin.

 

Napilitan lamang siyang bumalik sa Rosales nang tawagan siya ng kanyang asawang si Trining ukol sa pagkamatay ng kanyang ama. Matapos ang magarbong libing, alinsunod sa kalooban ng namayapa ay isinaayos ng mga katiwala ang mga papel na kinakailangan upang pormal na maipasa sa kanya ang lahat ng ari-arian ng kanyang ama. Nguni tang kanyang kalooban ay nakatuon pa rin sa Sipnget at sa kagustuhang mahanap ang kanyang inang nawawala. Upang imbestigahan ang tunay na nangyari, sinamahan siya ni Trining sa pagbalik sa Sipnget, at pagtungo sa Aguray, ang bagong komunidad kung saan lumipat ang mga mamamayan ng Sipnget. Ngunit wala na silang kahit anong ebidensyang natagpuan sa Sipnget dahil ipinautos ni Don Vicente ang pagpapapatag nito. Wala rin silang naabutang kahit isang tao sa Aguray, na marahil ay pinalayas at tinakot ng Konstabularyo upang wala sa kanilang maglakas-loob na magbigay ng testimonya. Sumuko na sila sa paghahanap at bumalik na lamang sa kanilang malaking bahay na bato sa Rosales.

 

Naging maaga ang panganganak ni Trining, na humantong sa pagbiyak sa kanyang tiyan upang maisalba ang buhay nilang mag-ina. Kinailangan ding alisin ang matres ni Trining, na nangangahulugang hindi na sila muling magkakaroon ng anak. Ngunit nagulantang si Luis nang ipakita sa kanya ang hitsura ng kanyang anak. Wala itong kamay at paa. Nagpasya siyang ipadala ito sa isang ospital sa Maynila at itago kay Trining ang katotohanan.

 

Ilang araw lamang matapos ang insidenteng ito ay muli siyang palihim na dinalaw ng kanyang kapatid na si Victor sa kanyang tahanan sa Rosales. Pinayuhan siya nito na lumuwas sa Maynila kasama ang kanyang asawa upang huwag mapahamak sa paglusob na gagawin nila sa Rosales. Sinabi rin nito na ipamahagi na niya sa mga magsasaka ang mga lupaing ipinamana ng kanyang ama. Ngunit hindi pumayag si Luis, dahil nais niya ring maging panginoong maylupa, bagaman isang uri ng panginoong maylupa na mas mabait kaysa kanyang ama. Ikinatuwiran niya na hindi basta-basta ang pagpapasa ng lupa sa mga magsasaka, na kailangan ng maayos na pagpaplano para sa patas na distribusyon ng lupa, pagsasaayos ng mga pataba, at pangangasiwa ng isang panginoong maylupa na malalapitan ng mga magsasaka para sa mga kinakailangan ng mga ito tulad ng tulong pinansyal kapag may sakit. Tumugon si Victor na lahat ng ito ay pagdadahilan lang ni Luis, na kung nais niya talaga ay magagawa niyang ipamahagi ang mga lupa sa mga magsasaka. Bagaman patuloy ang kanyang pakikipagtalo sa kanyang kapatid upang ipagtanggol ang kanyang panig, sa kanyang kalooban ay nadarama niya na tama ang kanyang kapatid. Matapos itong magwika sa kanya na ang kanyang pagtungo sa bahay nito upang magbigay ng babala ay tanda ng hindi niya pagkalimot sa kanilang pinagsamahan, hinagkan ni Luis ang kanyang tumatangis na kapatid at binulungan ito ng “my brother, my executioner” (p.173).

 

Sa kabila ng payo sa kanya ng kanyang kapatid at gayundin ang paghimok sa kanya ni Trining na lumuwas na sila sa Maynila, pinili pa rin ni Luis na manatili sa Rosales. Inisip niya na hindi sila sasaktan ng mga Huk dahil kapatid siya ni Kumander Victor at wala naman siyang ginawa laban sa kanila. Ngunit sa kalagitnaan ng labanan kinabukasan ay aksidenteng natamaan ng ligaw na bala si Trining na ikinamatay nito kalaunan. Natapos ang kwento sa paglabas ni Luis sa kanyang tahanan at pagtungo sa kalsada sa gitna ng naglalaban na mga sundalo’t Huk, at kahandaan nang mamatay dahil para sa kanya’y matagal nang walang kahulugan ang buhay.

 

Tulad sa Poon at Tree, isa sa pinaka prominenteng tema sa My Brother, My Executioner ang pagiging istruktural ng suliranin ng panlipunang inhustisya sa Pilipinas. Litaw na litaw ito sa mga diyalogo ni Luis sa iba’t ibang karakter, na nagbibigay ng diskursibong katangian ng nobela, tulad ng mga tagpo ng pag-uusap nila nina Don Vicente (p.9-16, 103-108), Victor (p.69-75, 170-173), Ester (112-119), Eddie (p.129-131), at Eduardo Dantes (p.133-138). Ang pagiging gahaman ng ilang panginoong maylupa ay sintomas lamang ng mas malawak na suliranin ng di-patas na sistemang agraryo na ipinamana ng kolonisasyon sa Pilipinas. Ika ni Victor kay Luis:

 

I could kill you now if I had the hatred to do it, but what would that do for us? My enemy is larger than you and all your grandiose plans which made it possible for your father and you to be what you are and for us – our mother and all the people of Sipnget – to be what we are. (p.171)

 

Ang istruktural na kalikasan ng inhustisya ang dahilan kung bakit unti-unting naisaloob ni Luis ang tipikal na pag-uugaling panginoong maylupa, sa kabila ng kanyang pinagmulan at pilit na pagbalik dito sa pamamagitan ng pagsusulat ukol sa katarungang panlipunan. Sa mas naunang diyalogo nila ng kanyang kapatid, sinabi nito sa kanya na “People change when they live differently away from the land” (p.72). Ang pagbabagong ito kay Luis ay makikita sa kanyang pagiging bantulot na ipamahagi ang kanyang mga hasyenda. Kahit ang kanyang asawang si Trining, na tagapagmana rin bilang pamangkin ni Don Vicente, ay handa na ring ipamigay ang mga lupaing ito. Aniya kay Luis, masyado itong malaki para sa kanilang dalawa, maaari nila itong ipagbili sa maliit na halaga o ipamigay na lamang at magtungo sa Europa upang doon na magsimula ng panibagong buhay. Ngunit maraming idinahilan si Luis upang igiit na hindi nila ito maaaring gawin.

 

Ngunit sa kabila ng pagiging istruktural ng inhustisyang panlipunan, hindi inaabswelto ng nobela ang personal na pananagutang moral ng mga indibiduwal na panginoong maylupa sa kanilang pagiging gahaman. Bagaman nagbibigay ng impresyon si Luis sa kanyang kapatid na hindi niya ginusto ang kasalukuyan niyang kalagayan, ipinaalala sa kanya ng kapatid nang makailang ulit na malaya niyang pinili ang marangyang pamumuhay kapalit ng Sipnget (p.74, 171).

 

Testamento rin ang nobelang ito sa mapait na karanasan ng mga Pilipino noong 1950s, sa pakikipaglaban sa isa’t isa. Mas payak ang sitwasyon noong Ikalawang Digmaang Pandaigdig, kung saan sama-samang kinalaban ng mga Pilipino ang mga Hapon. Malinaw sa lahat ng Pilipino kung sino ang kalaban at kung ano ang nais nilang makamtan. Ika nga ni Luis kay Eddie: “The generation that preceded us was interested in independence, what are we really interested in?” (p.130). Ngunit sa pag-usbong ng himagsikang Huk noong 1950s ay mga Pilipino na ang magkakalaban. Noong kausap ni Luis ang isang kapitan ng militar na beterano ng Bataan noong Ikalawang Digmaang Pandaigdig, sinabi nito sa kanya na karamihan sa kanilang mga sundalo ay hindi mga propesyunal na militar kundi mula rin sa pamilya ng mga magsasaka tulad ng mga Huk. Aniya, sumali lamang sila sa militar dahil sa hirap ng buhay, sa pag-asang maipapadala nila sa kanilag mga pamilya ang maliit na sahod na makukuha nila sa pagsali sa mga puwersang ipinapadala sa kabundukan laban sa mga Huk. Maging ang mga ito ay may mga kamag-anak din na nasa panig ng mga Huk (p.180).

 

Maging si Victor ay malay sa katotohanang maaaring ang iba nilang pinapatay ay mga kapwa nila kabataan na mula rin sa Sipnget (p.172). Ngunit iginiit ni Victor na sa kabila nito ay kailangan nilang ipagpatuloy ang kanilang paglaban, yamang ang mga sundalong ito ay ginagamit na instrumento ng mga mayayaman upang ipagtanggol ang kanilang interes. At ito ang lalong nagpapatindi sa malagim na tunggalian ng mga Pilipino sa mga kapwa Pilipino: habang silang magkakapatid na kapwa mahihirap ay nagpapatayan, patuloy na naghahari sa pulitika at ekonomiya ang mga taksil sa bayan. Silang mga tumulong sa mga Espanyol at Amerikano upang pagsamantalahan ang bayan, silang mga kumampi sa mga Hapon upang ipinagkanulo ang mga gerilya nilang kababayan ay sila pa ring nangunguna sa pagpuksa sa mga Huk, sa mga magsasakang mula noon hanggang ngayon ay nananatili paring nakatanaw sa isang mailap na pangarap na magkaroon ng maginhawang buhay.