Rebyu #43 -- Dekada '70 ni Lualhati Bautista

Bautista, Lualhati. Dekada ’70. Mandaluyong City: Anvil Publishing, Inc., 2018.

Mula nang mag-umpisa ang tinatawag ni Julio Teehankee na “Post-Edsa Regime” noong 2016, naging talamak ang rebisyunistang paglalarawan sa Batas Militar bilang ginintuang panahon diumano sa kontemporaryong kasaysayan ng Pilipinas. Tatlumpung taon matapos ang Himagsikan ng Kapangyarihang Bayan sa EDSA, inihimlay ang labi ni Ferdinand Marcos sa Libingan ng mga Bayani, at nakabalik na sa mga pambansang opisina ang kanyang pamilya. Nagsulputan din ang mga “history vlogger” na nagpapakalat sa mga pampublikong espasyo ng pagtatanggol sa Batas Militar, kalakip ng mga anekdotang nagmula sa kanilang lolo’t lola na maganda at mapayapa ang buhay noon, palibhasa’y nadisiplina raw nang maayos ng pamahalaan ang mga mamamayan. Tila malaking porsyento ng mga Pilipino ang naimpluwensyahan ng proyekto ng pangkasaysayang pagpapakalimot na isinasagawa ng kasalukuyang administrasyon, na hindi lingid sa kaalaman ng marami ay taktika nito upang magbigay lehitimasyon sa mala-awtoritaryong pamumuno ng pangulo. Sa ganitong kritikal na panahon labis na mahalaga ang muling pagbasa sa mga klasikong teksto, na naipanganak mula sa sinapupunan ng kaapihang nilikha ng Batas Militar.

 

Walang duda na sa larangan ng panitikan, isa sa pinakaprominenteng halimbawa ng mga klasikong tekstong ito ay ang Dekada ‘70 ng Pambansang Alagad ng Sining na si Lualhati Bautista. Bagaman likha ng imahinasyon, ayon na rin sa paunang salita ng may-akda, marami sa mga pangyayari sa nobela ay hango sa mga tunay na karanasan ng mga tao noong Batas Militar. Subalit hindi lamang depiksyon ng malagim na dekadang ito ang nobela. Ito ay makulay na paglalarawan din sa masalimuot na interseksyon ng pamilya, kasarian at pagkamakabayan sa konteksto ng isang lipunang puno ng inhustisya. Ang mga temang ito ay organisadong napagtagni-tagni ni Bautista, sa pamamagitan ng pagsubaybay sa dahan-dahan ngunit radikal na transpormasyon ng protagonistang si Amanda Bartolome – mula sa pagiging isang konserbatibong babae, walang identidad na nanay at apulitikal na Pilipina, tungo sa pagiging isang indibiduwal na may ganap at mapagpalayang pananaw sa kasarian, pagpapamilya, at lipunan.

 

Si Amanda ay isang asawa at ina sa isang tipikal na pamilyang gitnang uri. Nasanay siya sa isang maginhawang buhay, palibhasa’y inhinyero ang kanyang asawang si Julian, at maging siya ay galing din naman sa isang nakaririwasang pamilya. Siya ay ina ng limang lalake – sina Jules, Gani, Em, Jason at Bingo. Bunga siya ng isang konserbatibo at patriarkal na lipunan, kung saan ang babae ay nakakahon lamang sa mga gampaning domestiko. Hindi siya pinag-aral ng kanyang mga magulang dahil sa paniniwalang ang papel lamang naman ng babae ay pagsilbihan ang kanyang asawa’t mga anak. At ganito nga ang naging takbo ng kanyang buhay sa maraming taon. Ang kanyang pagiging Amanda ay laging nakabatay sa iba – siya ay asawa ni Julian at nanay nina Jules, Gani, Em, Jason at Bingo. Ngunit wala siyang identidad na matatawag niyang kanya, hindi tulad ng kanyang asawa’t mga anak na lalake na malayang nakatutuklas ng kani-kanilang mga pangarap at pagkakakilanlan. Hindi rin siya pinahihintulutan ni Julian na magtrabaho. Katwiran nito, “its a man’s world after all.” Aniya, ang pagnanasa sa kapangyarihan at paglikha ng mga bagay-bagay sa lipunan ay gawaing panglalake, at kailangang makuntento ng babae sa pangangalaga ng kanyang pamilya.

 

Bukod sa patriarkal na pananaw, nahubog din si Amanda ng isang kapitalistang lipunan, na kinukondisyon ang mga taong ituon sa pagkonsumo at maginhawang pamumuhay ang kanilang pansin, at huwag nang makialam pa sa mas malawak na mga isyung panlipunan at pampulitika. Bagaman kung minsan ay nakababalita ng ilang ukol sa kahirapang dinaranas ng ibang mga Pilipino, naiisip niya na hindi niya ito kasalanan at hindi niya obligasyong makialam dito. Katwiran niya, hindi niya kasalanan na nakaririwasa ang kanyang pamilya. Sa halip na pagtuunan ng pansin ang mga isyung ito, mas dapat niyang pag-isipan ang kinabukasan ng kanyang mga anak at ikabubuti ng kanyang pamilya. Isa pa, ang mga isyung ito ay mga paksang kinasasangkutan lamang ng mga lalake. Bilang babae, sapat na ang pagsulyap sa mga bahagi ng magasin na ukol sa dekorasyon sa bahay, mga damit, pagkain, at domestikong pamumuhay. Naaasiwa rin siya sa tuwing nakakakita ng mga kabataang sumasali sa kilos protesta. Nanggugulo lang umano ang mga ito at dinudumihan pa ang kapaligiran sa pamamagitan ng kanilang bandalismo. Nanghihinayang siya sa kinabukasan ng mga kabataang ito, at sa isip niya’y sinisisi ang mga pabayang magulang na hindi maayos ang pagpapalaki sa kanilang mga anak.

 

Bagaman kinaiinisan ng mga kapitbahay dahil sa kapilyuhan, ipinagpapalagay ni Amanda na mababait naman ang kanyang limang anak. Ang kanyang panganay na si Jules ay isang masikap na mag-aaral na mahilig sa musika. Nagsimula siyang mag-alala rito noong tila nahihilig ito sa mga progresibong awitin, na may kinalaman sa mga isyung panlipunan. Sa tuwing nagtutugtugan sila ng kanyang matalik na kaibigang si Willy sa tahanan, naririnig ni Amanda at Julian ang mga lirikong pumupuna sa pamahalaang Marcos at imperyalismong Amerikano. Makailang ulit na nagkaroon ng sagutan sa pagitan ni Jules at ng kanyang ama, na nagsisikap namang pangatwiranan at ipagtanggol ang mga polisiya ng pamahalaan at ibinibigay na “pag-unlad” ng mga Amerikano.

 

Pinagmumulan din ng sakit ng ulo ni Amanda si Gani, na sa murang edad ay nakabuntis agad. Upang mapanagutan ang babae at hindi magkasala sa pamilya nito, ipinakasal nila nang maaga si Gani kay Evelyn. Kahit na noong matapos na maipanganak si Anna Lissa, patuloy pa rin sa pag-aaway na tila aso’t pusa sina Gani at Evelyn. Laging tumatayong tagapamagitan sa dalawa si Amanda, upang maibsan ang kanilang mga pagtatalo. Kalaunan ay ipinasya ni Gani na tumungo sa Estados Unidos upang sumali sa hukbong pandagat ng mga Amerikano, at nangakong magsisikap siya upang mabilis na mapetisyon ang kanyang mag-ina.

 

Si Em ang itinuturing niyang pinakamatalinong anak. Noong una ay ipinadadala ito sa iba’t ibang lupalop ng bansa para dumalo sa mga seminar at akademikong pagsasanay na ibinibigay ng pamahalaan. Kalaunan ay sa ibang bansa na siya ipinapadala upang makilahok sa iba’t ibang programa. Nakapasok din sa Unibersidad ng Pilipinas si Em, na laging napapanatiling matataas ang kanyang grado. Habang mag-aaral pa lamang siya ay nasangkot na siya sa pagsusulat ng mga sanaysay, maikling kwento, at dula na naililimbag sa mga magasin sa loob at labas ng unibersidad.

 

Kabaliktaran ni Em, si Jason naman ang pinakabulakbol niyang anak pagdating sa pag-aaral. Nagpapabili ito ng mga materyales na kailangan niya sa pag-aaral, ngunit lagi namang hindi natatapos ang kanyang mga proyekto. Nagagawa lamang niyang makakuha ng pasang-awang mga grado dahil sa kaaya-ayang personalidad niya. Mahilig magbiro si Jason, na dahilan kung bakit mabilis siyang kagiliwan ng mga tao. Subukan mang itago ni Julian, si Jason ang kanyang paboritong anak. Malambing din na anak si Jason. Madali sa kanya na yumakap sa kanyang ina, at magpakita ng pagmamahal sa iba’t ibang kaparaanan.

 

Tulad ng isang tipikal na bunso, makulit ang kanyang anak na si Bingo. Mahilig ito sa iba’t ibang libangan tulad ng pagbibisikleta, pagsasaranggola, pag-aalaga ng kalapati, at marami pang iba. Lagi mang inaasar ng kanyang mga kuya, magiliw din ang pagkalinga nila rito.

 

Nagsimulang subukin ang katatagan ni Amanda bilang nanay noong unti-unting lumalim ang paninindigan ni Jules sa kanyang progresibong pananaw. Naging malaking dagok para kay Jules noong mabalitaan niyang namatay sa engkwentro laban sa militar ang kanyang kaibigang si Willy. Walang nagawa si Amanda at Julian noong magdesisyon ang kanilang anak na tuluyan nang tumungo sa ibang probinsya upang sumapi sa kilusan. Manaka-nakang bumabalik si Jules sa kanilang tahanan, upang magdala ng kanyang mga kasamaan sa kilusan na kailangan ng pansamantalang masisilungan. Isa sa mga ito si Rene, na sugatan mula sa labanan noong kanyang iniuwi rito. Magiliw itong inalagaan ni Amanda, at dahil sa magandang personalidad ay napalapit ang loob kina Julian. Liban sa mga kaibigan, may bitbit din na samu’t saring kwento si Jules sa kanyang mga magulang tuwing umuuwi siya, patungkol sa iba’t ibang anyo ng kaapihan na kanyang namamalas sa kanayunan. Kalaunan ay dinala rin niya sa bahay si Mara, upang ipakilala sa kanyang mga magulang ang kanyang babaeng napangasawa sa loob ng kilusan. Nang ipakilala niya ito sa kanyang mga magulang, nagdadalang-tao na si Mara sa kanilang anak na si Rev. Bilang kapwa kasapi sa kilusan, napakadalang lang magkita nina Jules at Mara. Hindi sila tulad ng pangkaraniwang mag-asawa na araw-araw magkasama sa iisang bahay. Palipat-lipat sila nang sinisilungan, batay sa tawag ng gampanin at seguridad. Noong pagsabihan siya ni Amanda na tila mas pinapahalagahan niya pa ang kilusan kaysa sa kanyang asawa at ipinagbubuntis nito, sumagot si Jules na “Loving does not mean looking at each other but looking together in the same direction.” Iginiit niya pa na ang kanyang ginagawa ay ekspresyon mismo ng pagmamahal sa kanyang magiging anak, na gusto niyang bigyan ng isang mas makatarungang lipunan.

 

Noong magpaalam si Jules sa kanyang pamilya dahil matagal siyang hindi uuwi, binilinan niya sila na sunugin ang lahat ng kanyang gamit, lalo na ang mga subersibong babasahin, dahil nangangamba siya na baka pumunta ang mga pulis sa kanilang tahanan upang tugisin siya. At nagkatotoo nga ang kanyang pangamba nang halughugin ng mga pulis ang kanilang buong kabahayan upang maghanap ng ebidensya sa kinaroroonan si Jules. Walang natagpuan anuman ang mga ito, at maligaling na nakapagsinungaling ang kanyang mga kapatid na wala silang nalalaman ukol sa kanilang kuya. Ngunit pagkalipas ng ilang buwan ay ibinalita sa kanila na nahuli na si Jules at ipiniit sa Kampo Crame. Nang sa wakas ay pahintulutan na si Amanda na dumalaw sa kanyang anak, ibinahagi nito ang pangtotortyur na ginawa sa kanya: halos mabasag ang kanyang buto sa dibdib sa pagsusuntok at pagsisipa sa kanya, kinuryente ang kanyang ari, at hubo’t hubad siya habang kinukwestiyon upang tuluyan siyang panghinaan ng loob dahil sa labis na kahihiyan. Sa kabila ng lahat ng kanyang paghihirap, hindi nagsalita si Jules at hindi siya nagsabi ng anumang impormasyon ukol sa kanyang mga kasamahan.

 

Labis ang pagdurusa ni Amanda sa paghihirap na dinaranas ng kanyang anak. Kahit na noon pa lamang na nagsisimula niyang mahiwatigan ang anak ng unti-unting pagiging progresibo, nangangamba na siya para sa kaligtasan nito, lalo pa dahil kaliwa’t kanan ang mga balita ukol sa mga aktibistang hinuhuli o pinapatay. Noong tuluyan nang umalis si Jules upang lumublob sa pamumuhay ng masa, hindi na nawala ang lagi-laging pag-aalala ni Amanda kung kumusta na kaya ang kanyang anak, kung ligtas ba ito o kung maayos ang kanyang pamumuhay. Noong makulong at pahirapan si Jules sa piitan, napagtanto ni Amanda na bilang ina ay mayroon pa palang mga uri ng sakit na makailang ulit na mas mahapdi kaysa sa panganganak. Hindi pala sa panganganak natatapos ang kalbaryo ng isang nanay, kundi lagi niya itong dala sa paglaki ng kanyang mga anak, lalo na sa mga sitwasyon na nalalagay sa panganib ang mga ito. Sa kanyang isip ay paulit-ulit niyang sinasabi na kung maaari lamang na kunin niya ang kirot na pinagdadaanan ni Jules ay gagawin niya ito.

 

Samantala, ang kanya namang anak na si Gani ay hiniwalayan ni Evelyn. Nagpasya ito na hindi na sila magpapapetisyon sa Estados Unidos ni Anna Lissa. Nang tanungin siya ni Amanda kung mayroon na ba siyang iba, nagwika si Evelyn na hindi naman laging ito ang dahilan ng pakikipaghiwalay ng isang asawa. Paulit-ulit ang kanilang pag-aaway, hanggang sa mawala na ang lahat ng kanyang nararamdaman sa kanyang kabiyak. Bagaman masama ang loob ni Amanda, sa kabilang banda ay hinahangaan niya si Evelyn dahil sa tapang nito, dahil napakabihira na tumindig ang isang babae at magdesisyong makipaghiwalay sa kanyang asawa. Kaya nitong mabuhay nang nag-iisa dahil di-tulad niya na nasa bahay lamang, may sariling trabaho si Evelyn. Kahit na hiwalay na ito sa kanyang anak, patuloy pa rin nila itong tinatanggap kasama si Anna Lissa kapag dumadalaw sila sa tahanan. Ani nga ni Evelyn, hiwalay naman ang kanyang relasyon kay Gani sa kanyang pagmamahal kina Amanda at Julian na itinuturing na niyang nanay at tatay.

 

Ngunit ang pinakamalaking dagok sa buhay ni Amanda bilang ina ay ang nangyari sa kanyang ikaapat na anak na si Jason. Matapos sa hayskul, tumigil na ito sa pag-aaral dahil hindi umano pa siya sigurado sa gusto niyang maging direksyon ng kanyang buhay. Nahilig siya sa pagsama sa mga barkada, hanggang sa napapadalas na hindi siya umuuwi. Isang araw ay biglang tumawag kina Amanda ang isang kaibigan ni Jason at sinabi sa kanilang hinuli ito ng mga pulis dahil nakitaan diumano ito ng droga. Nang makarating sila sa presinto ay sinabi sa kanila ng mga pulis na pinalaya na nila si Jason. Ngunit hindi nila matagpuan kung nasaan ito. Kung saan-saan naghanap si Amanda at Julian ngunit hindi nila ito natagpuan. Niyaya ni Em ang kanyang kaibigan upang sila naman ang maghanap kay Jason magdamag. Hinalughog nila ang mga presinto at ospital ngunit wala rin silang napala. Biglang nagkaroon ng masamang kutob si Em at sinabi niya sa kanyang kaibigan na tumungo na rin sila maging sa mga punerarya. Sa isang punerarya ay kahabag-habag ang hitsura ng bangkay ni Jason nang makita nila ito. Labingpito ang saksak nito, ang ilan ay tumagos sa puso at baga. Basag pati ang kanyang bayag. May alambre sa pulso, at gasgas ang mga tuhod. Halatang halata na pinahirapan siya bago patayin. Nang ibalita ito ni Em sa kanyang mga magulang, nagwala si Julian at nahimatay sa pagkagulantang si Amanda.

 

Sa unang pagkakataon ay nakumpleto muli silang pamilya noong binurol si Jason. Umuwi mula sa Estados Unidos si Gani, at pinayagan si Jules na makapunta sa lamay ng kanyang kapatid habang ineeskortan ng dalawang militar. Nagngingitngit sa galit ang bawat isa sa kanila, at binubulalas na mga pulis ang siguradong nang-salvage sa kanilang kapatid. Naniniwala silang hindi totoong gumagamit ng droga si Jason, dahil ni wala man lang nakitang indikasyon sa kanyang awtopsiya ukol sa paggamit ng droga. Ngunit sinikap silang payapain ni Julian upang hindi magkagulo. Ngunit noong silang dalawa nalang sa kwarto bago matulog, nasaksihan ni Amanda sa unang pagkakataon ang labis na pagtangis ni Julian. Sa pagkakataong ito’y hindi na isang matikas na lalake si Julian, isa na siyang ama. Bagaman ginawa nila ang lahat ng makakaya nila upang malaman kung sinu-sino ang pumatay kay Jason, at kung saan-saang opisina na sila lumapit, hindi pa rin nila nakamit ang katarungan. Napabilang lamang si Jason sa estadistika ng libo-libong kaso ng mga hindi naresolbang pagpatay noong panahon ng Batas Militar.

 

Samantala, matapos ng dalawang taon na pagkakakulong ni Jules, isa siya sa mga detinadong pulitikal na nakalabas noong naglabas ng utos ang pamahalaan na palayain ang maraming bilanggo (dulot ng pamimilit na ginagawa ng maraming grupo ng karapatang pantao sa loob at labas ng bansa). Ngunit matapos makalaya ay agad siyang bumalik sa kilusan. Inilahad niya sa kanyang mga magulang na kapag nanindigan na sila para sa pagsusulong ng katarungang panlipunan, wala na itong atrasan.

 

Sa lahat ng mga karanasang ito ni Amanda ay unti-unting namulat ang kanyang kamalayan ukol sa reyalidad ng lipunan. Sa kabila ng paulit-ulit na pagtatangka nilang himukin si Jules na tigilan ang kanyang panlipunang pakikisangkot mula pa man umpisa, nabigo sila. Naisip ni Amanda na kung ang isang kabataang tulad ni Jules, na nasanay sa masarap na pamumuhay, ay nagawang iwan ang kaginhawaang ito para sa kanyang paninindigan, baka nga may katotohanan ang kanyang ipinaglalaban. Dumagdag pa rito ang personal na karanasan nila ng inhustisya sa pagkamatay ni Jason. Naging sensitibo na rin siya sa kanyang pagmamasid sa paligid. Hindi na lumapagpas nang baliwala lamang ang bawat balita na nasasaganap niya – bawat ilegal na detensyon, pantotortyur, pagpatay, panggagahasa at iba pang paglabag sa karapatang pantao. Nagiging malinaw na rin para sa kanya ang mga dating paliwanag ni Jules – ukol sa pagpapautang ng Estados Unidos sa Pilipinas upang mapagalaw ang kanilang sobra-sobrang kapital, mga kapital na hinuthot din nila mula sa Pilipinas; ang pananamantala ng mga Amerikano sa likas na yaman at murang halaga ng lakas-paggawa ng bansa; ang pagsisilbi ng Pilipinas bilang merkado ng labis-labis na produksyon ng Estados Unidos; ang mga proyekto ng pamahalaan na ang pinakanakikinabang lamang ay mga multinasyunal na korporasyon; at pagbagsak ng mga lokal na industriya dahil sa pagkiling ng pamahalaan sa mga banyagang industriya; at patuloy na paghahari ng imperyalismong Amerikano sa Pilipinas na pinagtatanggol ng diktadurang Marcos.    

 

Kaalinsabay ng kanyang pagkamulat sa reyalidad ng lipunan ay ang kanya ring unti-unting pagkagising sa mga isyung pangkasarian sa konteksto ng pamilya. Sa kabila ng kakaibang sitwasyon ng mag-asawang Mara at Jules, nagsimula siyang makaramdam ng pagkainggit sa kanilang uri ng relasyon. Kahit na hindi sila laging magkasama, malapit na malapit ang loob nila sa isa’t isa. Nagkakaisa sila sa diwa at layunin. Taliwas sa relasyon nila ni Julian, na magkasama nga sa iisang tahanan ngunit hindi naman malapit ang loob sa isa’t isa. Hindi siya nakakapagsabi kay Julian ng kanyang mga nararamdaman, at hindi rin nagsasabi si Julian ukol sa kanyang sariling buhay, sa kanyang trabaho at kanyang mga iniisip, palibhasa’y inaakala na walang interes dito ang mga babae. Maging sa pribadong buhay-pagtatalik nila, nahihiyang magsabi si Amanda sa tuwing gusto niya itong gawin, dahil sa pakiwari na hindi ugali ng babae ang pagiging agresibo. Kaya ginagawa lamang nila ito kung kailan naisin ni Julian. Pakiramdam niya ay isa lamang siyang utusan, tagapagtimpla ng kape at tagapagsilbi, tagapagbigay ng aliw sa asawa kapag pagod sa trabaho. Naiinggit siya kay Mara, na matapang sumagot at diretso kung makatingin sa lalake. Mayroon itong identidad na matatawag niyang kanya, na hiwalay sa pagiging asawa ni Jules at ina ni Rev. Siya ay isang babaeng may sariling pagkakakilanlan, sinusunod ang sariling konsensya at ginagawa ang sariling pangarap at adhikain. Taliwas kay Mara, sa ganitong mga salita inilarawan ni Amanda ang kanyang sarili:

 

Sa loob ng dalawampu’t pitong taon ng pagiging asawa ko’y hindi ako ganap na umunlad bilang tao. Nanganak lang ako’t naging ina at wala na. Tumigil na ‘ko sa pagiging gano’n. Nawala na ‘ko pagkatapos n’yon. Nagsilbing bantay na lang ako sa paghanap at pagkatagpo ni Julian ng katuparan niya bilang tao, sa paglaki ng mga bata’t pagtuklas ng kanilang kakayahan at kahalagahan. Sa proseso nito, walang nag-abalang magtanong kung ano kaya ang mga kaangkinan ko naman. Ni ako, hindi ko alam kung ano pa ako liban sa asawa’t ina (p.176).

 

Nagsimula lamang ang ganap na pagbubukas ng loob sa isa’t isa nina Amanda at Julian nang takutin niya ito na makikipaghiwalay siya, na siyang labis na kinabigla ni Julian. Mula noon ay nagsimula na silang magkwentuhan, mula sa pinakamalalaki hanggang sa pinakamaliliit na mga bagay, ukol sa mga nangyayari sa kanilang mga anak hanggang sa mga nilalaman ng kanilang mga isip. Mula rin nang mangyari ito ay napapadalas na ang paglabas nilang mag-asawa na sila lamang dalawa upang kumain, manood ng mga tanghalan at iba pang bagay na hindi nila dati ginagawa. Naibabahagi na niya nang malaya ang kanyang isinasaloob bilang babae kay Julian. 

 

Matapos ang pagkamatay ni Jason ay nagpatuloy ang pamilyang Bartolome sa kanilang pamumuhay, gaano man ito kahirap para sa kanila. Nagpatuloy si Jules sa kanyang paglublob sa masa. Kung ang kanyang kuya ay kumikilos pailalim, sa legal na pamamaraan naman isinagawa ni Em ang pagsusulong ng katarungan. Bukod sa patuloy na pagsusulat ng mga sanaysay, dula at maikling kwento na may kinalaman sa lipunan, sumali si Em sa isang organisasyon na nagsusulong ng karapatang pantao, kung saan kumakalap sila ng mga datos ukol sa mga inhustisyang isinasagawa ng pamahalaan. Liban dito ay aktibo rin siyang sumasali sa mga kilos protesta at paglilibot sa mga nayon upang malaman ang kwento ng mga taong biktima ng pang-aapi. Si Gani ay patuloy na nanirahan sa Estados Unidos at muli nang nakapag-asawa. Si Bingo ay labis na nahilig sa mga palabas na may tema ng krimen. Nang tanungin siya ni Amanda kung bakit tila nahihilig siya rito, tumugon si Bingo na nais niyang malaman ang nasa isip ng mga gumagawa ng inhustisya, kung bakit nila nagagawang pumatay ng mga inosenteng tao tulad ng kanyang kuya Jason. Sinabi ni Amanda na baka mainam na iwan niya na lamang ang pag-aaral ng inhinyero at kumuha na lamang ng kriminolohiya. Nang sabihin niya sa kanyang ina na marami siyang kilalang nagkriminolohiya na ngayo’y kasama na sa mga pulis na ginagamit ng pamahalaan para mang-api, sumagot si Amanda na hindi naman lahat ng pulis at militar ay masama, na mayroon pa rin namang ilan na nagsusulong ng karapatang pantao. Kaya pinayuhan niya ito na kung saan siya magiging masaya, kung saan niya mahahanap ang kanyang sarili ay iyon ang kanyang suungin. Patuloy naman silang dinadalaw ni Evelyn kasama si Anna Lissa, samantalang si Mara na naipanganak na si Rev ay nagpapadala lagi ng liham (yamang mapanganib ang pagtungo niya rito dahil sa kanyang pagiging kasapi ng kilusan).

 

Sa ganang kay Amanda naman, sinabi niya kay Julian na nais niyang tumayong tagapangalaga sa mga biktima ng pang-aapi ng pamahalaan. Nakararamdam siya umano ng galak sa tuwing ginagawa niya ito sa mga taong dinadala nina Jules at Em sa kanilang tahanan upang pansamantalang makasilong. Agad na pumayag si Julian dahil nasanay na rin naman daw siya sa ganitong gawain. Ani ni Julian, sagutin na ni Amanda ang liham ni Gani, “Tell him once and for all na hindi tayo pupunta sa states. Narito kamo ang laban” (p.203). Pati pala ang kanyang asawang dating bilib sa pamahalaan ay namulat na rin. Mula noon ay nahanap na rin sa wakas ni Amanda ang kanyang sarili, na bagaman siya’y asawa ni Julian at nanay nina Jules, Gani, Em, Jason, at Bingo, siya’y higit pa rito. Siya ay si Amanda, isang babae, isang Pilipina.

 

Ang obra maestrang ito ni Lualhati Bautista ay hindi lamang paglalarawan sa dekada sitenta, ito ay tahasang pag-uusig sa isang uri ng lipunan, na hanggang sa kasalukuyan ay nananatiling patriarkal, kapitalista, at neo-kolonyal.