Rebyu #48 -- Ermita F. Sionil Jose

Jose, F. Sionil. Ermita. Manila: Solidaridad Publishing House, 1988.

The obscenities in this country are not girls like you. It is the poverty which is obscene, and the criminal irresponsibility of the leaders who make this poverty a deadening reality. The obscenities in this country are the palaces of the rich, the new hotels made at the expense of the people, hospitals where the poor die when they get sick because they don’t have the money either for medicines or services. It is only in this light that the real definition of obscenity should be made.

-Roly kay Ermi (p.272)

 

P-u-t-a. Ginagamit na pantukoy sa mga babaeng nagbibigay ng sekswal na aliw kapalit ng salapi. Isa sa pinakamasahol na mura sa kalinangang Pilipino. Madalas na ikinakabit sa imahe ng ina. Paano ba tumatakbo ang isip ng isang puta? Anu-ano ang nagtutulak sa kanya upang ipagpatuloy ang pagpuputa? Ang mga katanungang ito ang pinakapuso ng makulay na nobela ni F. Sionil Jose na Ermita. Ngunit lagpas sa pag-iisip at pamumuhay ng mga babaeng nagbebenta ng sariling katawan ang paksa ng nobela. Sinisiyasat nito ang sikolohiya ng pagpuputa, sa mas malalim na pagpapakahulugan sa gawain ng pagpuputa, na magtutulak sa mga mambabasa na magtanong sa sarili – sino ba talaga ang tunay na mga puta sa isang lipunang puno ng inhustisya?

 

Ang ganitong pagsisiyasat sa sikolohiya ng pagpuputa ay isinagawa ng may-akda sa pamamagitan ng pagtalunton sa buhay ng isang puta, ang protagonista ng nobela na si Ermita “Ermi” Rojo. Ang mga Rojo ay isang mayamang pamilya na nakasentro sa Ermita, ang lugar kung saan nagkukumpulan ang mga elit ng lipunang Pilipino noong panahon ng kolonyalismong Amerikano. Si Ermi ay bunga ng isang aksidenteng naganap sa mansyon ng mga Rojo noong kasagsagan ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Nang malapit nang matalo ang mga Hapon, matinding pagmamalupit sa mga mamamayan ng Maynila ang kanilang isinagawa bago sila tumakas, tulad na lamang ng panggagahasa sa kababaihan.

 

Isa sa mga kababaihang naging biktima ng ganitong kahayupan ay si Conchita Rojo. Sa pagtatangkang iligtas ang kanyang sarili ay napatay niya ang sundalong Hapon habang inaabuso siya nito. Ngunit sa kasamaang-palad ay nagdalang-tao si Conchita dulot ng ginawa sa kanya ng sundalo. Noong ilang buwan pa lamang sa sinapupunan niya ang sanggol ay nakilala niya si John Collier, isang Amerikanong sundalo na kasamang dumating nina Heneral MacArthur noong bawiin nila ang Pilipinas mula sa mga Hapon. Inakit ni Conchita si John na makatalik, upang mapalabas niya na ito ang ama ng kanyang ipinagbubuntis. Hindi pa lumalaki ang tiyan ni Conchita ay agad na pinatungo si John sa Japan para sa pagkubkob na gagawin nila sa kalaban na bansa, kaya hindi nito alam na buntis si Conchita. 

 

Upang maikubli sa publiko ang kanyang pagbubuntis, dinala siya ng kanyang ate Felicidad o Fely sa isang bahay-ampunan, kung saan siya lumagi hanggang sa siya’y manganak. Matapos makapanganak, tinanong siya ng isang madre kung anong nais niyang ipangalan sa sanggol. Dahil wala pa sa kanyang ulirat, ang akala niya’y tinatanong siya kung saan siya nakatira, kaya ang sinabi niya ay “Ermita.” Sa bahay-ampunan na ito rin niya iniwan si Ermita, na hindi niya kayang tanggapin dahil ipinapaalala nito sa kanya ang panggagahasang ginawa ng sundalong Hapon.

 

Tinupad ni John ang kanyang pangakong pagbabalik matapos ang ilang buwang operasyon sa Japan. Nagsinungaling sa kanya si Conchita at sinabing nabuntis niya ito bago siya pumuntang Japan, ngunit ipinalaglag niya ang sanggol sa takot na hindi na babalik si John. Labis na naawa si John at nangako itong lalo niyang aalagaan si Conchita dahil sa nangyari. Nagpakasal ang dalawa, at upang takasan ang kanyang mapait na alaala sa Maynila ay hinimok ni Conchita si John na sa Estados Unidos na sila manirahan.

 

Samantala, sa bahay-ampunan ay lumaki si Ermita – o mas nakilala bilang Ermi – na kinagigiliwan ng lahat. Palakaibigan si Ermi, at madali siyang naibigan ng kanyang mga gurong madre. Namana niya sa kanyang ina ang kanyang kagandahan, at litaw na litaw na ito sa kamusmusan pa lamang niya. Pinakamalapit ang loob ni Ermi kay Madre Constancia, ang namumuno sa bahay-ampunan at dating kaibigan ni Fely. Payapa ang naging pagkabata ni Ermi sa bahay-ampunan. Tinuruan sila ng mga madre na maging disiplinado at matutong makuntento sa payak na pamumuhay. Ngunit sa kabila nito, pagsapit sa edad na sampu ay nagsimulang tumindi ang pagnanasa ni Ermi na makilala ang kanyang mga magulang, na nagdulot ng pagbabago ng kanyang ugali at pagiging masumpungin. Nang takutin niya si Madre Constancia na isang araw ay maglalayas siya, nagpasya na ang madre na puntahan si Fely at kumbinsihin itong kunin na si Ermi.

 

F. SIONIL JOSE
Pambansang Alagad ng Sining sa Panitikan

Nagpahinuhod si Fely sa kahilingan ni Madre Constancia at nagpasyang dalhin na si Ermi sa kanilang mansyon sa Ermita. Subalit hindi niya ito pinatira sa mismong mansyon, kundi sa isang maliit na garahe sa likod ng mansyon. Kasama niya rito ang mag-asawang kasambahay ni Fely na sina Arturo at Orang, at ang dalawang anak nito na halos kasing edad lamang niya, si Mac at si Nanet. Inalagaan siya ng mga ito at itinuring na parang sarili nilang kadugo. Inatasan ni Fely ang isa pa nitong kasambahay na si Alejandra na ipasok si Ermi sa Assumption, na eksklusibong paaralan ng mga mayayamang babae. Pinagamit din sa kanya ang apelyidong Rojo, ngunit sinabi ni Fely na ampon lamang siya kaya huwag niyang sasabihin sa kanyang mga kamag-aral na kamag-anak niya ang mga mayayamang Rojo. Pag-aaral lamang ang sinuportahan sa kanya ni Fely, at wala na itong kahit na ano pa mang ibang tulong na ibinigay kay Ermi. Lumalakad lamang siya patungo sa eskwelahan at pabalik sa tahanan. Pinagbawalan din siya na tumungo sa mansyon, at hindi umano siya maaaring makita ng kahit sinong bisita. Kung ano ang kinakain ng pamilya ni Arturo ay iyon lamang din ang kanyang kinakain. Napagtanto niyang mas maginhawa pa ang kanyang naging pamumuhay sa ampunan kaysa rito, kung saan pinagsisiksikan nilang lima ang kanilang sarili sa isang maliit na garahe.

 

Kalaunan, dahil sa kanyang labis na pangungulit kay Arturo ay napilitan itong ipagtapat sa kanya ang katotohanan, na ang tatay niya’y isang sundalong Hapon at ginahasa nito ang kanyang ina na kapatid ni Fely. Sa kabila ng kaalaman na ito, sinikap niyang makuntento sa kanyang payak na buhay sa garahe at hindi naggiit ng karapatan sa kanyang tita Fely. Umuuwi siya agad lagi matapos ang kanyang klase, at tumatangging sumama sa kanyang mga mayayamang kaklase sa tuwing may kasiyahan sila, palibhasa’y wala siyang magandang damit at salaping magagamit sa pagsali sa kanila. Liban sa pagdaramot ni Fely, nakaranas din siya ng masamang karanasan mula sa isa pang kapatid ni Conchita, si Joselito na isang bi-sekswal. Isang beses, umuwi si Joselito sa mansyon na lango sa kanyang kahalayan. Ipinatawag niya si Mac at plano sana itong halayin, ngunit pinigilan niya ang kanyang sarili sa kahihiyan na maidudulot sa kanya ng pagmolestiya sa anak ng tagapagmaneho nila. Kaya ipinatawag niya na lamang kay Mac si Ermi na tumungo sa kanyang silid. Pinaghubad niya si Ermi, na noon ay 12 taong gulang pa lamang, at nanginginig itong sumunod dahil sa pagkatakot. Ngunit hindi niya ginalaw ang bata, nagsarili siya sa pagpaparaos habang nasa harap niya si Ermi, at pagkatapos ay ipinalinis sa bata ang kanyang punla na nasa sahig.

 

Nagsimula lamang mapuno si Ermi at magpasyang igiit ang kanyang karapatan noong malapit na siyang magtapos ng pag-aaral sa Assumption. Labis ang pagkahabag niya sa kanyang sarili na magpapakuha siya ng larawan para sa kanyang pagtatapos na wala man lamang siyang maayos na damit. Kaya hinimok niya si Orang na samahan siya sa Forbes Park sa Makati, kung saan lumipat ng tahanan si Fely. Nag-aalala ang pamilya ni Arturo na hindi maganda ang kahihinatnan ng pagpunta roon ni Ermi ngunit ipinilit niya pa rin ito. Nang sabihin niya kay Fely na magtatapos na siya at kailangan niya ng damit, sinabihan siya nito na hindi siya marunong makuntento sa “kabutihan” na ipinakita sa kanya, sa libreng pagpapatira sa garahe at pagpapaaral sa eksklusibong eskwelahan.

 

Hindi na napigilan ni Ermi ang kanyang sarili, sinabi niyang alam na niya na tita niya si Fely dahil kapatid nito ang kanyang ina na si Conchita, at alam din niya na isang sundalong Hapon ang kanyang ama. Dagdag niya pa, alam niyang kahit ang mga bastardong anak ay may karapatan pa rin sa sustento ng kanyang pamilya. Labis na nagalit si Fely at sinabi nito sa kanyang kahit pa ibuyangyang niya sa publiko ang katotohanan at magpatulong siya sa mga magagaling na abogado ay siguradong hindi siya makakalaban sa mga Rojo. Pagkatapos ay ipinatawag nito si Orang at pinagmumura, dahil sa pagtatapat nila kay Ermi ukol sa lihim na itinatago ng pamilya. Bilang kaparusahan sa kanila, pinalayas ni Fely si Ermi at ang buong pamilya ni Orang mula sa garahe. Tinawagan ni Fely si Joselito at sinabihan na agad nang ibenta ang buong mansyon. Nagmakaawa si Ermi sa kanyang tita, at sinabing huwag nang idamay pa sina Orang, dahil siya naman ang pumilit sa kanila na ipagtapat ang katotohanan. Ipinaalala din niya ang kabutihang ginawa ni Arturo noong Ikalawang Digmaang Pandaigdig – nabaril siya ng sundalo dahil tinangka niyang iligtas si Conchita noong ginagahasa ito. Ngunit walang habag na dumampi sa damdamin ni Fely at ipinagpatuloy niya pa rin ang pagpapalayas sa kanilang lahat. 

 

Dulot ng labis na pagsisisi na matutulog silang lahat sa kalsada dahil sa kanyang nagawa, tumungo siya sa Camarin, isang pang-elit na restoran sa Ermita na bukod sa pagkain ay nagbebenta rin ng mga babae para sa mga mayayamang negosyante at makakapangyarihang pulitiko. Nalaman niya ang ukol sa Camarin mula sa kaibigan niya sa Assumption na si Alice, dahil ang ate nitong si Didi Gamboa ang may-ari ng Camarin. Sinabi niya kay Didi na interesado siyang magtrabaho sa Camarin bilang puta dahil sa matinding pangangailangan sa salapi. Agad siyang binigyan ng salapi ni Didi kahit hindi pa siya nagsisimulang magtrabaho, kaya nagawa niyang magrenta sa isang paupahan kung saan niya panandaliang itinira ang buong pamilya ni Arturo.

 

Pinaayusan siya ni Didi upang mas gumanda at itinuro sa kanya ang mga dapat niyang tandaan sa pakikipagtalik, mula sa dahan-dahang paghuhubad upang masabik ang lalake, hanggang sa mga dapat na pag-iingat upang makaiwas sa sakit at pagbubuntis. Nakasisiguro si Didi na maraming salapi ang kikitain nilang dalawa ni Ermi dahil sa taglay nitong kagandahan. Ngunit noong simula ay nahirapan siyang makahanap ng unang makakatalik, dahil sampung libong piso ang gusto niyang ibayad ng lalakeng kukuha ng kanyang pagkabirhen.

 

Ipinakilala ni Didi si Ermi kay Rolando “Roly” Cruz, na may doktorado sa kasaysayan mula sa Estados Unidos. Dating propesor sa Unibersidad sa Pilipinas si Roly, ngunit sa kagustuhang mabigyan ng mariwasang buhay ang sarili at kanyang asawa’t mga anak ay nagbitiw siya sa UP, at nagsimulang maglingkod sa mga pulitiko at mga banyagang korporasyon. Nagtayo siya ng isang organisasyon na lumilikom ng mga impormasyon at gumagawa ng mga pananaliksik, na mapapakinabangan ng mga banyagang negosyante na gustong mamuhunan sa Pilipinas. Guminhawa ang kanyang buhay dahil dito, ngunit ang paglilingkod din na ito sa mga makapangyarohan ang naging dahilan kung bakit siya hiniwalayan ng kanyang asawa. Yamang walang sapat na pera si Roly upang maipambayad kay Ermi, tinulungan niya na lamang ito makahanap ng lalakeng handang magbitaw ng sampung libong piso para sa ilang gabing pakikipagtalik.

 

Sa tulong ni Roly, sa wakas ay nahanap nila ang lalakeng ito sa katauhan ng isang “Dakilang Tao”, pinuno sa isang bansa sa Timog Silangang Asya. Bagaman napakatanda na at maaari na niyang maging tatay, napayapa ang kalooban ni Ermi sa piling ng lalakeng ito. Liban sa kanyang taglay na karunungan, tapat ang matandang lalakeng ito at alam sa kanyang sarili ang korapsyon na pinagdaanan ng kanyang pagkatao, na malayo sa pagkatao niya noong bata-bata pa siya at pinamunuan niya ang himagsikan ng kanyang bayan laban sa mga mananakop. Napakaraming napagtanto si Ermi sa reyalidad ng buhay at marami siyang natutunan na karunungan mula sa matandang ito. Liban sa sampung libong piso, ibinili pa siya nito ng tahanan sa Forbes Park, at binigyan ng sariling kapital sa negosyo ng ilang korporasyon.

 

Matapos ang unang pakikipagtalik, maaari na sanang bitiwan ni Ermi kaagad ang kanyang hanapbuhay sa Camarin. Naging mariwasa kaagad ang kanyang pamumuhay dahil sa Dakilang Tao. Nakabili siya ng malaking bahay sa Cubao kung saan siya tumira kasama ang buong pamilya ni Arturo, habang ang mansyon sa Forbes Park ay pinaupahan niya sa iba. Nakapagpatayo rin siya agad ng iba pang tahanan na pinaupahan din niya. Bukod pa rito ang mga kapital niya sa ilang korporasyon na ibinigay din ng Dakilang Tao. Makailang ulit siyang hinimok ni Roly at ni Mac na huminto na sa pagtatrabaho sa Camarin, ngunit iginigiit niya na kailangan niya ito upang masigurado na hindi na sila maghihirap pang muli. Isa pang dahilan niya ay ang kagustuhan niyang magpayaman at magpalawak ng koneksyon upang makaganti sa mga Rojo.

 

Agad na naging popular si Ermi sa sirkulo ng mga makapangyarihang tao na nagtutungo sa Camarin. Bilang pagkilala sa kanyang maagang tagumpay, binigyan siya ng kalayaan ni Didi na mamili kung kaninong lalake lamang niya gustong makipagtalik. Hindi rin siya nakikipagtalik sa sinuman na walang kakayahan na magbayad ng tatlong libong piso kada gabi (na napakalaking salapi noong 1960s). Ang kadalasan lamang niyang pinipili ay mga makapangyarihang negosyante, mga tanyag na pulitiko, at mga militar na may mataas na katungkulan, dahil para sa kanya ay ang mga lalakeng ito ang magagamit niya upang magpayaman at makapaghiganti sa mga Rojo. Ilan sa kanyang nakatalik na mga lalake ay sina Senador Andres Bravo (na kalaunan ay magiging kanang kamay ng diktador kapag naibaba na ang Batas Militar), Eduardo Dantes (may-ari ng maraming pahayagan, telebisyon at radyo), at Heneral Prospero Bombilla (na isa sa mga pinakamataas na opisyal sa militar ni Marcos). Nagkaroon din siya ng relasyon sa ilang mayayamang banyagang negosyante tulad ng mga Amerikano at Hapon.

 

Sinigurado niya na mahahawakan niya sa leeg ang mga lalakeng makakarelasyon niya. Natutunan niya kung paano pahabulin ang mga ito, at pasunurin sa kanyang mga kagustuhan. Ipinangako niya rin sa kanyang sarili na hindi mahuhulog ang kanyang loob sa sinuman sa mga ito. Tinitingnan niya ang mga lalake hindi bilang mangingibig kundi mga instrumento na kanyang magagamit para sa sariling mga layunin. Sa kabila nito, hindi niya napigil ang pagkakaroon ng damdamin sa dalawang partikular na lalake – si Mac at si Roly.

 

Si Mac na anak ni Arturo ay naging napakalapit sa kanya dahil sabay silang lumaki sa garahe. Labis na nasaktan si Mac noong nalaman niya ang landas na pinili ni Ermi upang hindi sila tumira sa kalsada. Madalas niyang sinusundan si Ermi patungo sa Camarin at inaalam kung sino ang mga lalakeng kumukuha rito upang masigurado niyang ligtas si Ermi. Noong una ay ayaw niyang tumira sa tahanan ni Ermi sa Cubao, at ayaw niya ring tanggapin ang alok nito na pag-aralin siya, dahil masakit sa kanyang kalooban na makinabang sa salaping nakukuha ni Ermi sa pamamagitan ng pagbebenta ng sarili. Ngunit nagpahinuhod din siya kalaunan dahil sa labis na pamimilit sa kanya ni Ermi na mag-aral, hindi para kay Ermi kundi para sa kanyang pamilya. Nag-aral si Mac sa La Salle, at kalaunan ay naging isang ganap na inhinyero. Kalaunan ay nagpasya itong tanggapin ang alok ng isang kumpanya na magtrabaho sa Saudi. Nang maging matagumpay ito ay madalas na siyang umiiwas na makita si Ermi. Akala ni Ermi ay namumuhi sa kanya si Mac kaya hindi na ito nagpapakita, o dahil hindi na nito kailangan ang kanyang tulong. Ngunit hindi niya alam na labis na nasasaktan si Mac dahil minamahal siya nito. Nasasaktan ito sa nangyari kay Ermi, na nilalamon ng pagnanasang makapaghiganti, at nagiging ganid na rin, dahil ang nagpapanatili rito sa Camarin ay hindi na pangangailangan kundi kagustuhang labis na makapagpayaman at maging makapangyarihan. Nais ni Mac na makapag-ipon ng malaki at maging mas matagumpay upang isang araw ay maipagmalaki niya ang sarili kay Ermi, sa pagnanasang maialis si Ermi sa kanyang uri ng pamumuhay.

 

Ganito rin ang naging damdamin sa kanya ni Roly, na labis din siyang minahal. Makailang nitong hinimok si Ermi na umalis na sa Camarin, dahil handa niya itong pakasalan sa kabila ng nakaraan nito. Ngunit laging tumatanggi si Ermi at sinasabing kahihiyan ang magiging dulot nito sa pampublikong imahe ni Roly. Ikinalulungkot din ni Roly ang unti-unting transpormasyon ni Ermi at pagiging katulad ng mga lalakeng nakapaligid sa kanya na ganid sa yaman at kapangyarihan. Ngunit sa kabila nito ay patuloy pa rin ang pagkahumaling ni Roly kay Ermi, dahil para sa kanya ay pareho lamang silang puta, nagpapagamit sa iba para sa kaginhawaan at yaman.

 

Sinimulan ni Ermi ang serye ng kanyang paghihiganti sa mga Rojo nang magpunta siya sa Estados Unidos upang hanapin ang kanyang ina. Nang magkita sila ni Conchita, wala man lamang itong ipinakitang kahit munting bahid ng pagmamahal o pagsisisi sa pagpapabaya sa kanya. Nang isumbat niya rito na silang mga Rojo ang dahilan kung bakit siya naging puta, sinabi pa nito na sarili niyang kasalanan ang nangyari sa kanya – pinili niyang maging puta dahil mahina siya. Ang pangyayaring ito ay lalo pang nakapagpaalab ng kanyang pagnanasa na maghiganti. Nagtagumpay si Ermi sa kanyang plano na akitin ang asawa ni Conchita na si John. Nang papaalis na si John mula sa kanilang pinagtalikan, ipinagtapat niya rito ang pinakatatagong lihim ni Conchita – na nagsinungaling ito ukol sa pagbubuntis, hindi niya talaga anak ang ipinalaglag dati ni Conchita, dahil siyang si Ermi na anak ni Conchita ay buhay at bunga siya ng panggagahasa ng isang Hapon dito. Noong nasa byahe na si John upang komprontahin ang kanyang asawa, tinawagan ni Ermi si Conchita. Sinabi niyang nakipagtalik sa kanya si John, at nagbayad ito sa kanya – ang ipinambayad niya ay ang diyamanteng suot ni Conchita noong una niyang katagpuin si Ermi. Sinabi rin niyang ipinagtapat niya kay John ang lihim na matagal na ikinubli ni Conchita. Galit na galit ito sa kanya at ang huling mga salitang narinig ni Ermi sa telepono ay ang sinabi ni Conchita na sana ay mamatay na siya.

 

Ang sunod niyang ginantihan ay si Joselito. Bagaman bi-sekswal, mas malakas ang atraksyon nito sa mga kabataang lalake. Nagpatulong si Ermi kay Didi na makahanap ng isang kolboy na may malakas na pangangatawan. Binayaran niya ito ng malaki upang magsagawa ng sadistang pakikipagtalik kay Joselito. Sa araw ng pagtatalik, labis ang gulpi na inabot nito sa kabataang lalake. Sa tulong ni Eduardo Dantes ay nakuhanan ng larawan ang mismong pangyayari, na agad na naipakalat sa maraming pahayagan. Kinailangan siyang dalhin sa ospital, kung saan siya nagtagal dahil sa matinding bugbog na kanyang inabot sa kanyang katalik. Labis ang kahihiyang inabot niya sa sirkulo ng mga negosyante dahil itinatago niya ang kanyang tunay na kasarian.

 

Sa ganang kay Fely naman, ginamit ni Ermi ang kanyang relasyon sa isang mamamahayag na nagngangalang Palso Perrera. Nagsulat si Perrera ng mga artikulo ukol sa samu’t saring lihim na pakikipagtalik ni Fely sa iba’t ibang pamilyadong lalake, sa kabila ng dalisay na pampublikong imahe niya. Ngunit mas matindi pa sa mga ito ang ginawa ni Ermi sa mga Rojo noong maibaba na ang Batas Militar. Gumawa siya ng kwento na sinisiraan nina Joselito at Fely sa publiko si Marcos, na maituturing na krimen noong panahong iyon. Isinumbong niya ito kay Heneral Bombilla na agad na naniwala dahil alam talaga ng marami na hindi gusto ng mga Rojo si Marcos. Hinimok ni Ermi si Heneral Bombilla na gumawa ng paraan upang makamkam ng pamahalaan ang mga hasyenda ng mga Rojo sa Nueva Ecija at Negros, alinsunod sa selektibong repormang agraryo na ipinataw ni Marcos. Ukol sa mga pag-aari ng mga Rojo sa Maynila, sinabi ni Heneral Bombilla na patitirahin niya rito ang mga mahihirap na sundalo bilang mga iskwater. Samantala, si Senador Andres Bravo naman – na noon ay hinirang ni Marcos bilang tagapangulo ng Philippine Bank – ay nilapitan ni Ermi, upang itanong kung posible ba na kamkamin ng bangko ang ilang mga pag-aari ng mga Rojo dahil sa matagal nitong hindi pagbabayad ng tama sa mga kautangan nila. Bilang kanang kamay ni Marcos ay sinigurado niya kay Ermi na magagawa niya ito. Dahil sa mga ito ay labis na natapyasan ang yaman ng pamilya Rojo, hanggang sa maapektuhan na nito ang kanyang mental na kalusugan.

 

Ngunit kalaunan ay napagod na si Ermi sa kanyang paghihiganti at uri ng pamumuhay sa Maynila. Kahit hindi niya mahal si Andrew “Andy” Meadows, isang Amerikanong negosyante, ay nagpasya siyang magpakasal dito. Tumungo sila sa Estados Unidos para tuluyan nang iwan ni Ermi ang kanyang lumang pamumuhay sa Pilipinas. Mula nang tumungo sila sa Estados Unidos, hindi na muli pang nakipagtalik sa ibang lalake si Ermi. Gusto niyang magtrabaho, ngunit sinabi ni Meadows na mas magiging makabuluhan ang kanyang oras kung mag-aaral na lamang siya. Pumasok siya sa New York University, kung saan kumuha siya ng mga kurso ukol sa antropolohiya. Ang pinakatumatak sa kanyang guro rito ay si Propesor Hoffer, na nagpakadalubhasa sa lipunan ng Timog Silangang Asya. Sa pamamagitan ng mga lektura ni Propesor Hoffer, nabuksan ang diwa ni Ermi ukol sa reyalidad ng lipunang Pilipino. Tila kabalintunaan ang sitwasyon niya, na kung kailan siya nalayo sa kanyang bayan ay tsaka siya mas naliwanagan ukol sa tunay na kalagayan nito.

 

Isa pa sa nakapagpabukas ng kanyang diwa ay ang balita ukol kay Lily. Si Lily ay anak ni Anita, isang babae sa Camarin na kinupkop ni Ermi. Umibig si Anita sa isa niyang kostumer na kanyang kinasama. Mabait ang lalake at ginagawa nito ang lahat ng paraan upang matugunan ang pangangailangan ni Anita at Lily. Ngunit bigla na lamang itong namatay, na naging sanhi ng labis na paghihirap nina Anita, hanggang sa umabot ito sa pagpapalayas sa kanila sa kanilang tinitirhan. Naawa si Ermi sa mag-ina kaya pinatuloy niya ito sa kanyang tahanan sa Cubao. Noong nasa Pilipinas pa siya, nagsusumbong si Anita kay Ermi dahil minsan ay labis na ginagabi si Lily sa pag-uwi. Nag-aalala si Anita na baka may ginagawa na itong kalokohan. Labis ang pangamba ni Anita dahil ayaw niyang matulad sa kanya ang kanyang anak, at nais niyang magkaroon ito ng magandang buhay. Nang kausapin ni Ermi si Lily, sinabi nitong hindi siya sumasama sa kung sino-sinong lalake, at sinisikap niyang mag-aral nang mabuti dahil mahal niya ang kanyang ina. Dagdag pa niya, hindi niya lamang sinasabi sa kanyang ina ang dahilan ng kanyang pag-uwi ng gabi dahil alam niyang ‘di ito mauunawaan ng kanyang ina. Nagtapat siya na ang dahilan nito ay ang pagsama niya sa mga kilos-protesta. Nagtaka si Ermi kung bakit sumasali rito si Lily gayong komportable naman ang buhay nito sa kanilang tahanan sa Cubao. Sumagot si Lily na malaki ang utang na loob niya kay Ermi dahil ito ang dahilan kung bakit maginhawa ang kanyang buhay. Subalit hindi lahat ng kabataan ay may tita Ermi na handang tumulong, marami sa kanila ay sadlak sa matinding pagdarahop dahil sa ‘di-makatarungang sistema ng lipunan. Sa halip na pagalitan si Lily, nakadama siya ng labis na paghanga rito.

 

Noong nasa Estados Unidos na siya, tumawag sa kanya si Anita habang umiiyak. Sinabi niyang bigla na lamang nawala si Lily at nag-iwan ng isang liham. Sa liham ay humihingi ito ng tawad sa kanya, sinasabing mahal niya siya, at hinihiling na sa hinaharap ay maunawaan nawa siya ng kanyang ina. Nang tanungin ni Anita kay Ermi kung ano ba ang kulang sa kanya bilang ina at nagawa itong gawin ni Lily, tumugon si Ermi na walang mali kay Anita o kay Lily man. Kung tutuusin, katapangan pa nga ang ginawa ni Lily, dahil nagawa nitong suungin ang isang bagay na disin sanay ginawa rin niya dati kung hindi lamang siya nalihis ng landas. Sa halip na labanan ang sistema, napabilang si Ermi sa mga makapangyarihan, mga negosyante’t pulitiko na kanyang nakakasama sa Camarin at nakakatalik. Kalaunan, sinubukan niyang magtanung-tanong upang malaman ang kalagayan ni Lily. Tumawag siya kay Heneral Bombilla upang makasagap ng balita, na kanyang labis na ikinagitla – nahuli si Lily sa Davao at napatay siya. Sa kabila ng kaalamang ito, itinago niya ang katotohanan kay Anita dahil alam niyang mawawalan ito ng dahilan upang mabuhay. Nadagdagan pa ang kanyang hinagpis ng malaman niya na nagpakamatay si Roly. Noong una ay iniisip niyang siya ang dahilan ng pagpapakamatay nito, ang pagtanggi niya sa alok na magpakasal dito, at ang tuluyan niyang pag-alis sa Maynila kasama si Andy. Ngunit kalaunan ay naging malinaw sa kanya na ang ginawa ni Roly ay isang anyo ng pagtubos sa sarili, mula sa pagpapagamit niya sa mga makapangyarihan.

 

Ang mga pangyayaring ito ay nagtulak kay Ermi upang pagmuni-munihan ang kanyang buhay. Napagtanto niyang hindi siya masaya sa Estados Unidos, sa kabila ng pagmamahal at kabutihan sa kanya ni Andy. Nagpasya siyang makipaghiwalay kay Andy, na maginoong tinanggap ng Amerikano, at pagkatapos nito ay umuwi na siya sa Pilipinas. Bumalik siya sa Maynila – ang kinasusuklaman niyang lugar dahil sa mapapait na alaala ng kanyang nakaraan, ang siyudad na puno ng korapsyon at inhustisya – sa pagnanasang maghanap ng kabuluhan ng kanyang buhay.     

 

Isa sa mga natatanging katangian ni Sionil bilang nobelista ay ang kanyang husay sa integrasyon sa kanyang naratibo ng krisis ng pag-iral ng indibiduwal sa isang banda (kabulugan ng buhay), at istruktural na krisis ng Pilipinas bilang isang lipunan sa kabilang banda (katarungang panlipunan). Ang pagniniig ng kabuluhan ng buhay at katarungang panlipunan ay mapapansin ng mga mambabasa ni Sionil sa halos lahat ng kanyang mga nobela. Imposibleng hindi maitulak ng mga nobela ni Sionil ang mga mabusising mambabasa na tanungin ang sarili: ano ang kabuluhan ng aking buhay, at ano ang kaugnayan ng buhay na ito sa suliranin ng aking bayan? Ang makulay na integrasyon ng dalawang ito ay litaw na litaw sa tema ng pagpuputa sa Ermita. Ang pagpuputa ni Ermita Rojo, na isang literal na pagpuputa, ay isang instrumentong literaryo na kinasangkapan ni Sionil bilang simbolismo sa isang mas malawak at metaporikal na pagpuputa sa konteksto ng lipunang Pilipino.

 

Ang unang tuwirang pagtalakay sa usapin ng pagpuputa ay matatagpuan sa bahagi ng aklat kung saan nagbibigay ng lektura ang guro nila sa panitikan sa Assumption na si Binibining Simplicia Honorato ukol sa paksang ito (p.75-81). Ani ni Binibining Honorato, ang pagpuputa bilang pagbebenta ng katawan ng babae ay hindi masama sa sarili nito, yamang pagmamay-ari ng babae ang sarili niyang katawan. Pagkatapos nito ay inilahad niya ang para sa kanya’y tunay na kahulugan ng pagpuputa:

 

If prostitution is going to be defined, it means doing something for a fee but without any conviction or belief. (p.79)

 

Sa ganang ito, ang tunay na pagpuputa ay lagpas sa tradisyunal na pagpapakahulugan sa pagpuputa, na limitado lamang sa mga babaeng nagbebenta ng sekswal na aliw. Bagaman ang tradisyunal na pagpuputa ay maaari ring humantong sa tunay na pagpuputa, malawak itong tumutukoy sa anumang gawain na ginagawa natin kapalit ng salapi ngunit hindi natin pinaglalaanan ng anumang prinsipyo o paninindigan. Makalipas ang ilang talata ay tuwiran nang tinukoy ni Binibining Honorato kung sino talaga ang tunay na puta – ang mga taong nagbabalat-kayong kagalang-galang sa lipunan tulad ng mga negosyante, pulitiko, mamamahayag, at pati na mga akademiko (p.80). Isa sa halimbawa ng mga akademikong ito na nagpuputa ay si Roly Cruz, na may doktorado sa kasaysayan. Esensyal ang papel na ginagampanan ni Roly sa nobela. Sa katunayan, nagsimula ang nobela sa kwento ng buhay ni Roly noong estudyante pa lamang siya sa Unibersidad ng Pilipinas, at nagtapos naman ang nobela sa isang liham na isinulat niya para kay Ermi. Abogasya talaga ang nais niya noong kunin sa UP, ngunit napadpad siya sa kasaysayan dahil sa pagkahumaling niya sa mga makabayang lektura ni Propesor Alvarez, ang kanyang guro sa kasaysayan.

 

Noong una ay malinaw ang pananaw ni Roly ukol sa kanyang gampanin bilang Pilipino. Lumaban siya sa mga Hapon bilang gerilya noong panahon ng Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Matapos ang digmaan ay nag-aral siya ng doktorado sa kasaysayan sa Yale University, digri na ginamit niya upang matupad ang pangarap na maging propesor sa UP. Ngunit nababahala siya sa kanyang maliit na sweldo mula sa pagiging guro, na hindi makapagbibigay sa kanyang pamilya ng maalwang pamumuhay. Ito ang naging sanhi ng pagbibitiw niya sa UP at pagtatatag niya kalaunan ng Media Consultants. Isa itong organisasyon na lumilikom ng impormasyon para sa mga negosyanteng nais mamuhunan sa bansa – tulad ng kung ano ang mga proseso upang makaiwas sa pagbabayad ng buwis, saang industriya pinakakikita, at sinong mga makapangyarihang pulitiko ang kailangang ligawan upang maging kapanalig. Sa una ay tila mauunawaan ang pagbibitiw niya sa pagtuturo at paglipat ng larangan. Tunay naman talagang mababa ang sweldo sa pagtuturo, at likas ang pagnanasa ng mga tao na magkaroon ng mas maayos na sweldo para sa kanilang pamilya. Gayunpaman, sa punto-de-bista ng nasyonalismo ay hindi mabibigyang katwiran ang ginawa ni Roly – ginamit niya ang kanyang talino upang ibenta ang kanyang bayan sa mga banyagang kapitalista, at nakinabang din dito ang mga makapangyarihang Pilipino. Nagkaroon nga siya at ang kanyang pamilya ng magandang buhay, ngunit ang naging kapalit nito ay ang pagiging kasangkapan niya upang panatilihin ang isang mapang-abusong sistema.

 

Kung tutuusin ay napakalinaw ang paralelismo ni Roly kay Tony, ang protagonista sa naunang nobelang isinulat ni Sionil – ang The Pretenders (na isinulat niya noong 1962, mas maaga ng dalawang dekada at kalahati sa pagkakasulat ng Ermita). Parehong laki sa hirap si Roly at Tony. Kapwa nag-aral ng doktorado sa kasaysayan sa Estados Unidos ang dalawa, bago sila bumalik sa UP upang maging propesor. Pareho rin silang nagbitiw sa UP at lumipat sa isang kumpanyang naglilingkod sa mga oligarkong kapitalista. Pareho silang nakaranas ng krisis ng pag-iral dahil sa pagkakaipit nila sa pagitan ng pagkamakabayan sa nakaraan, at pagpapagamit sa mga elit sa kasalukuyan. Pareho silang nabigo sa pag-ibig (nakipagtalik sa ibang lalake ang asawa ni Tony na si Carmen, habang bigo naman si Roly na mapangasawa si Ermi). Sa dulo ng nobela ay pareho silang nagpakamatay. Sa unang sulyap ay tila babae ang dahilan ng kanilang pagpapakamatay, pero kalaunan ay mapagtatanto na ginawa nila ito bilang huling paraan ng pagtubos sa sarili mula sa korapsyon na idinulot sa kanila ng pagpapagamit sa mga elit.

 

Ngunit mas malinaw ang tema ng pagpuputa sa Ermita kaysa sa The Pretenders, dahil sa katauhan ni Ermi. Sa pamamagitan ng pagpili sa isang literal na puta bilang protagonista ay mas naisakatuparan ni Sionil ang pagdidiskurso sa paksa ng metaporikal na pagpuputa. Narito ang isang babae na hindi lamang isang literal na puta kundi isa ring metaporikal na puta. Malinaw din ang pagkakatulad nilang dalawa ni Roly. Pareho silang laki sa hirap, at sumuong sa pagpuputa para sa isang mas maginhawang buhay. Ngunit dumating sila sa punto na nagpuputa na sila, hindi bilang pagtugon sa biolohikal na pangangailangan, kundi dahil na sa pagnanasa na magkamal nang magkamal ng mas malaking yaman at lumawak ang kapangyarihang pulitikal. Kahit na noong sapat na ang kanyang nakuhang salapi mula sa Camarin ay ipinagpatuloy pa rin ni Ermi ang pagpuputa, na ugat ng dalamhating naramdaman nina Roly at Mac. Sa pamamagitan ng pagpapatuloy sa literal na pagpuputa ay nahulog si Ermi sa metaporikal na pagpuputa. Kalaunan ay naging katulad na rin siya nina Bravos, Dantes, Bombilla, at iba pang elit na ang nais lamang ay kapangyarihan at walang pakialam sa mga naghihirap nilang kababayan.

 

Sa pagbabasa ng mga nobela ni Sionil, mapapansin na isa pang katangian niya ay ang magkaibang paraan ng presentasyon niya sa mga suliraning panlipunan ng Pilipinas sa isang banda, at ang lunas sa mga ito sa kabilang banda. Kadalasang malinaw, organisado at tuwiran ang pagpinta ni Sionil sa mga suliraning panlipunan ng Pilipinas bilang nobelista (hal. pakikipagsabwatan ng mga elit sa mga banyaga, maikling pangkasaysayang memorya ng mga Pilipino, at ang pagkukunwaring nasyonalista ng mga pinuno ng bansa). Ngunit pagdating sa pagbibigay ng lunas sa suliranin ay banayad, manaka-naka at ‘di-tuwiran ang preskripsyon ni Sionil. Ang lunas na ipinipinta ni Sionil sa Ermita ay mas mauunawaan kung babasahin ito katabi ng dalawa pang nobela ni Sionil – ang The Pretenders at Mass.

 

Sa aking palagay, si Lily bilang kasalungat (antithesis) nina Ermi at Roly ang preskripsyon ni Sionil sa suliranin ng pagpuputa sa Ermita, kung paanong si Pepe ng Mass bilang kasalungat ni Tony ang preskripsyon sa suliranin ng The Pretenders. Si Jose “Pepe” Samson ay anak ni Tony. Ngunit kaiba sa kanyang ama, sinikap ni Jose na umiwas sa pagpapagamit sa mga elit. Kung ang lunas ni Tony sa suliranin ay pagpapakamatay, ang lunas ni Pepe ay aktibong pakikilahok sa mga panlipunang pagkilos kasama ng mga kapwa niya progresibong kabataan (tulad ng pagsusulat, kilos-protesta at community organizing). Gayundin, kaiba ni Roly na nagpakamatay at ni Ermi na nasa proseso pa rin ng paghahanap sa sarili, ang tuwirang pakikisangkot sa mga mapagpalayang pagkilos ang nakita ni Lily na sagot sa suliranin. Ang pakikibaka ni Lily at Pepe ay parehong naganap sa kasagsagan ng Batas Militar. Pareho rin silang mula sa pakikibaka sa lansangan ay tumungo sa kabundukan (sa dulo ng Mass ay bumalik si Pepe sa Pangasinan upang lumahok sa armadong pakikipaglaban). Sa katunayan, ang mga magigiting na karakter ni Sionil sa kanyang mga nobela ay laging humahantong sa armadong pakikipaglaban (tulad ni Istak ng Poon at Victor ng My Brother, My Executioner). Gayunman, hindi lamang ang armadong pakikibaka tulad ng ginawa ni Lily ang laman ng mga preskripsyon ni Sionil sa kanyang mga nobela. Tulad ng nabanggit na sa kaso ni Pepe, nariyan ang iba pang pamamaraan tulad ng aktibong pakikilahok ng mga kabataan sa gawain ng pagmumulat sa pamamagitan ng pagsusulat, ang aktibismo sa lansangan, at pagbuo ng mga proyektong pangkabuhayan sa mga komunidad.

 

Ang Ermita ay isang babala sa mga akademiko at iba pang gitnang uri ukol sa malakas na tuksong bitbit ng mga makapangyarihan – ang ginhawang kapalit ng pagiging kanilang kasangkapan. Naipakita nitong ang kadalisayan ng mga kabataang may pagpapahalaga sa nasyonalismo – tulad ni Roly – ay hindi ligtas sa tukso ng pagpuputa. At ang paglaban sa tunay na uri ng pagpuputa ay nangangailangan ng katapangan, kahandaang ialay ang komportableng pamumuhay, at minsan ay higit pa rito – maging ang mismong buhay, sa pamamaraan man ni Roly o pamamaraan ni Lily.