Rebyu #87 -- Trese 3: Mass Murders nina Budjette Tan at Kajo Baldisimo

Tan, Budjette, Kajo Baldisimo. Trese 3: Mass Murders. Imus, Cavite: Avenida Publishing House, 2021.

 

Naiiba ang estilo ng ikatlong tomo ng mga komiks ng Trese kung ikukumpara sa naunang dalawa. Ang paraan ng pagkukuwento ng tomo 1 at 2 ay episodiko – binubuo ang mga ito ng mga kaso na kayang tumindig nang nag-iisa, at walang malinaw na kronolohikal na pagkakaugnay sa isa’t isa. Taliwas dito, magkakaugnay ang lahat ng limang kaso na nakapaloob sa ikatlong tomo. Ang lahat ng ito ay nagsasalaysay sa nakaraan ni Alexandra at ng kanyang ama na si Anton Trese, partikular sa kwento ng pakikipaglaban nila kay Talagbusao.

 

Nagsimula ang kwento sa pag-imbestiga ni Anton Trese, kasama ang kanyang anak na si Alexandra, sa apat na sundalong miyembro ng Scout Rangers na natagpuang patay sa isang bahay-aliwan. Sa proseso ng kanilang imbestigasyon, kinapanayam nila ang isa sa mga dati ring miyembro ng Scout Rangers na si Raul Lanares. Ibinahagi niya kung paanong ipinadala dati ang kanilang grupo sa kabundukan upang makipaglaban sa mga rebelde. Nang madakip nila ang mga ito, piniringan nila sila at inutusan na magpatayan upang mailigtas ang sarili nilang mga buhay. Ito ay isang ritwal na paraan upang matawag ang kaluluwa ni Talagbusao, ang datu ng digmaan. Sa pamamagitan nito ay sumapi sa mga miyembro ng Scout Rangers ang kaluluwa ni Talagbusao. Habang lulong sila sa kaluluwa ni Talagbusao, ginahasa nila ang nag-iisang babae na nakaligtas sa mga rebeldeng kanilang pinatay. Pagkatapos ay iniwan nila ang babae sa pag-aakalang patay na ito. Paglipas ng dalawang taon ay nabalitaan nila na buhay pa ang babae, at isa-isa sila nitong pinapatay. Ang babaeng ito ang pumatay sa apat na miyembro ng Scout Rangers sa isang bahay-aliwan.

 

Nagtungo si Anton at Alexandra kay Darago at Darranga upang makakalap ng mga impormasyon ukol kay Talagbusao. Ayon sa dalawang ito, si Talagbusao ay diyos ng Bukidnon, na natatawag ang kaluluwa sa pamamagitan ng pagpapatayan ng maraming tao. Bumabalik lamang siya sa kanyang pinanggalingan at umaalis sa mundo ng mga tao kapag wala nang natitirang buhay sa labanan. Anila, noong huling sumanib si Talagbusao sa mga tao, nakabuntis ito ng isang babae. Sinadya niya ito, upang sa susunod niyang pagparito sa mundo ay makain niya ang kanyang anak. Kapag nagtagumpay siya sa planong pagkain sa kanyang anak, maaari nang manatili ang kanyang pisikal na katawan sa mundo kahit kailan niya naisin.

 

Habang kinakausap nina Anton sina Darago at Darranga, inutusan niya ang kanyang mga kasamang segben (mga asong nagiging tao) na hanapin at manmanan ang naturang babae na nabuntis ni Talagbusao. Ngunit hindi nila namalayan na napansin pala sila ng kambal na anak nito, si Crispin at si Basilio, na nagtagumpay na patayin silang lahat. Pagkatapos nito ay dumiretso ang mag-iina sa Fort Bonifacio, kung saan nila dinakip ang dating pinuno ng Scout Ranger na si Wilson Hidalgo. Muli nilang isinagawa ang ritwal kung saan pinilit nila si Hidalgo na pagpapatayin ang lahat ng sariling tauhan nito. Sa pamamagitan nito ay lumitaw ang pisikal na katawan ni Talagbusao. Pinatay nito ang babae, at tinangkang kainin ang kambal. Sa kabutihang palad ay naagapan ito ni Anton at Alexandra, na nagtagumpay na mapaalis si Talagbusao mula sa mundo ng mga tao. Kinupkop nila ang kambal, at ipinaliwanag ni Anton kay Alexandra na bata pa lamang ang mga ito kaya may pagkakataon pang madala sila sa tamang landas. Mula noon ay naging tapat na kakampi na ni Alexandra ang kambal.  

 

Nang papalapit na ang ika-18 kaarawan ni Alexandra, ibinahagi ni Anton ang mga propesiya ng ina ni Alexandra na si Miranda Trese ukol sa kanilang anim na magkakapatid. Ang unang anak ay magiging manunugis ng mga masasama. Ang ikalawa ay magiging propesor. Ang ikatlo ay magiging pari. Ang ikaapat ay magiging kolektor ng mga mahiwagang gamit. Ang ikalimang anak ay namatay at ang kaluluwa nito ay isinanib sa sandata ni Alexandra. Ukol sa ikaanim na anak, na walang iba kundi si Alexandra, ay magkakaiba ang propesiya ng pitong propeta (na kinabibilangan ni Miranda). Mayroong nagsabi na siya ang magdadala ng kadakilaan para sa kailaliman. Taliwas dito, may mga nanghula na lahat ng mahiwagang nilalang ay palalayasin niya sa mundo ng mga tao patungo sa kailaliman.

 

Pagsapit ng ika-18 kaarawan ni Alexandra, dinala siya ng kanyang ama at lolo sa mahiwagang puno ng balete. Tulad ng nasasaad sa propesiya, kinakailangan niyang dumaan sa maraming pagsubok sa loob ng balete upang maihanda siya sa kanyang misyon bilang ikaanim na anak. Sa araw ng kanyang pagpasok sa loob ng puno ng balete, dumating ang kanyang apat na kapatid upang tulungan ang kanilang ama, lolo at iba pang kapanalig sa pagprotekta kay Alexandra habang nasa loob siya. Habang nagaganap ang kanyang mga pagsubok sa loob, dumating ang mga aswang upang sirain ang balete, dahil sa pananaw nila ay panganib ang dulot ng ikaanim na anak sa buong mundo. Paglipas ng tatlong taon ay tsaka lamang natapos ni Alexandra ang lahat ng pagsubok. Paglabas niya ay sinabi sa kanya ng kanyang lolo na namatay ang kanyang ama sa pagsisikap nitong ipagtanggol ang puno ng balete laban sa mga aswang. Ang kanya namang apat na kapatid ay tumungo sa kailaliman upang lumaban. Bagaman masakit sa kanyang kalooban ang pagkamatay ng kanyang ama, wala siyang panahong magmukmok dahil sa balikat na niya nakapasan ang pananagutang protektahan ang mundo ng mga tao.

 

Pagkatapos ang pagsasalaysay ukol sa nakaraan ni Alexandra, bumalik na ang tuon ng naratibo sa kasalukuyang panahon ng pagresolba niya sa mga krimen. Sa maraming bahagi ng Kalakhang Maynila ay mayroong biglang naglilitawan na mga taong nakasuot ng mga bomba, na pinapasabog nila sa kanilang mga sarili upang madamay ang mga tao sa paligid. Inimbestigahan ni Alexandra at ng Kambal ang dahilan sa likod ng mga insidenteng ito, at natuklasan nila na ang mga taong nagpapasabog ng sarili ay puro mga presinto sa Bilibid. Ang mga ito ay kinokontrol ni Meyor Santamaria, isang pulitikong nakulong dahil sa korapsyon. Nilusob nina Alexandra, ng Kambal at ng iba pa nilang kapanalig (tulad ng mga dwende, tikbalang, at taong-hangin) ang Bilibid upang gapiin ang puwersa ni Santamaria, na tinutulungan naman ni Bagyon Lektro. Nagapi nina Trese ang mga ito, ngunit bigla na lamang sumulpot si Talagbusao. Nagawa niyang makapunta muli sa mundo ng mga tao sa pamamagitan ng ginawa niyang rayot sa pagitan ng mga preso. Muli niyang tinangkang kainin ang Kambal, ngunit muling nagtagumpay si Alexandra na mapalayas siya mula sa mundo ng mga tao.

 

Tomo 1 hanggang tomo 3 ang pinagbatayan ng anime na unang ipinalabas sa Netflix noong Hunyo 2021. Sa 13 kaso na nakapaloob sa unang tatlong tomo ng komiks, 11 ang pinaghalawan para sa 6 na episodo ng anime. Yamang maraming pagkakaiba sa pagitan ng komiks at anime bilang midyum, marami ring pagbabago ang naganap sa kwento nang gawin na itong anime. Sa ibaba ay matutunghayan ang isang talahanayan na nagpapakita ng ilang pagkakaiba sa pagitan ng komiks at anime ng Trese.

 

	Komiks	Anime
Trese Komiks Volume 1	Walang presentasyon sa MRT bilang sasakyan patungo sa kabilang buhay.	MRT ang sasakyan ng mga kaluluwa tungo sa kabilang-buhay (Episode 1).
	Mayroong nakalaan na isang buong kwento ukol kay Dr. Karl Burgos (Case 3: The Tragic Case of Dr. Burgos) at kay Nida Vargas (Case 4: Our Secret Constellation).	Hindi isinama sa anime ang kwento nina Dr. Burgos at Vargas.
	Walang kaugnayan kay Gina Santos si Mayor Santamaria (unang beses lamang na ipapakita si Mayor Santamaria sa “Book 3 Case 13: An Act of War”)	Si Mayor Santamaria ang nagpapatay sa kalaguyo niyang si Gina Santos na isang white lady sa Balete Drive (Episode 1).
	Walang ibinibigay na handog si Alexandra Trese tuwing magtatanong siya kay Nuno (“Book 1 Case 1: At the Intersection of Balete and 13th Street” at “Book 2 Case 5: A Little Known Murder in Studio 4”). Ang binibigyan niya ng chocnut bilang handog ay ang mga dwende (Book 3 Case 13: An Act of War).	Nagbibigay si Trese ng chocnut kay Nuno bilang handog sa tuwing may nais siya ritong tanungin (Episode 1, Episode 2, at pagbibigay ni Hank kay Nuno ng chocnut sa Episode 4).
Trese Komiks Volume 2	Magkahiwalay ang kwento ni Nova Aurora (“A Little Known Murder in Studio 4”) sa kwento ng mga tiyanak at ni Dr. Petra Gallaga (“The Embrace of the Unwanted”).	Pinagsama ang kwento ni Nova Aurora sa kwento ng tiyanak. Sa bersyong ito, si Nova Aurora ang ina ng tiyanak, na dating ipinalaglag sa tulong ni Dr. Gallaga (Episode 3).
	Magkaibang tao ang laging nagpapatawag kay Trese (Captain Guerrero) at sa pinuno ng presinto sa Kalayaan St., Makati (Gregorio Revilla). Abusado si Sgt. Revilla bilang pinuno sa presinto.	Ginawang iisang tao lang (si Captain Guerrero) ang nagpapatawag kay Trese at sa pinuno ng presinto sa Kalayaan St. Mabait si Captain Guerrero bilang pinuno ng presinto (Episode 4).
	Humingi ng tulong si Trese kay Amang Paso upang magapi si Bagyon Kulimlim.	Kay Nuno humingi ng tulong si Trese upang magapi si Bagyon Kulimlim (Episode 2).
Trese Komiks Volume 3	Walang ginawang pagtataksil si Nuno, hindi siya kasali sa eksena ng labanan sa pagitan nina Trese at nina Mayor Talagbusao.	Nagtaksil si Nuno sa pamamagitan ng pakikipagkampihan kay Mayor Santamaria (Episode 5).
	Dumating ang apat na kapatid na lalake ni Alexandra Trese upang tumulong sa pagprotekta sa kanya habang nasa loob siya ng puno ng balete.	Walang kahit anong impormasyon ukol sa apat na kapatid ni Alexandra.
	Nagapi nina Trese si Talagbusao sa pamamagitan ng pagpapadala rito sa isang dimensyon ng laro sa kompyuter, sa tulong ni Jobert.	Hindi inilarawan kung saang dimensyon inilipat ni Trese si Talagbusao, at wala ritong kinalaman ang laro na minamaniobra ni Jobert.
	Walang monologo si Talagbusao ukol sa nakaraan ni Alexandra, at wala ring anumang indikasyon ukol sa pagsisinungaling ni Anton Trese sa kanyang anak,	May mahabang monologo si Talagbusao ukol sa nakaraan ni Alexandra, partikular ukol sa pagsisinungaling ng kanyang amang si Anton Trese.
	Ang mga aswang ang unang lumusob sa puno ng Balete, kaya kinailangang lumaban nina Anton Trese upang maipagtanggol si Alexandra.	Sa salaysay ni Talagbusao, si Anton Trese ang nagsimula ng paglusob sa mga aswang upang maipagtanggol si Alexandra.

 

Bagaman maraming pagkakaiba, isa sa napanatili ng anime ay ang makulay na representasyon ng komiks ng Trese sa mga mitolohiya, alamat at iba pang kwentong bayan ng kalinangang Pilipino. Ang mga lumang alamat na ito ay matagumpay na naihabi nina Budjette Tan at Kajo Baldisimo sa modernong lipunang Pilipino. Ang mga sinaunang nilalang ng mitolohiyang Pilipino tulad ng dwende, nuno, tikbalang, aswang, sirena, tiyanak, at iba pa ay malikhaing naihalo ng Trese sa kasalukuyang lipunang Pilipino. Nariyan halimbawa ang mga aswang, na katuwang ng isang meyor sa relokasyon ng mga mahihirap upang sila’y maipagbili. Kung sa sinaunang pamayanan, ang bangka ang pinaniniwalaang daan tungo sa paglalakbay sa kabilang-buhay, sa bersyon ng anime ng Trese ay MRT ang nagsisilbing tulay sa pagitan ng sanlibutan at kailaliman. Kung dati, ang nuno sa punso ay nagtatago sa mga lupa, sa modernong depiksyon ng Trese ay matatawag na itong “nuno sa estero”, dahil sa estero ito natatagpuan ni Alexandra tuwing may kailangan siyang tanungin. Dati, ang mga tikbalang ay mahilig makipagpabilisan at nagtatago sa mga puno; sa Trese, sa modernong kotse na nakikipagpaligsahan ang tikbalang, at ang kanyang tahanang puno ay matatagpuan na sa tuktok ng isang gusali. Ang babaylan at bagani ay pinagsanib ng kwento sa katauhan ni Alexandra Trese bilang isang “babaylan-mandirigma”, na sinasangguni ng kapulisan tuwing may misteryosong krimen sa Kamaynilaan.

 

Maituturing na full-blooded Filipino ang Trese, kapwa bilang komiks at anime, dahil sa ganitong mahusay na representasyon sa sinaunang kultura at modernong lipunan ng bansa. Ang pangunahing kontrabida na si Talagbusao ay isang diyos sa Bukidnon. Ang dyosa ng kailaliman kung saan dinadala ang mga kaluluwa sa pamamagitan ng MRT ay si Ibu, na isang dyosang Manobo.[1] Si Alexandra Trese ay isang babaylan at mandirigma, at tinawag ding “lakan ng sangkatauhan”, na may isang sandatang tinatawag na sinag. Ang sandatang ito ay kahugis ng kris, isang sandatang pangkaraniwang ginagamit ng mga Muslim ng Sulu at Mindanao. Sa isang pakikipanayam kay Budjette Tan, ibinahagi niya na ang collar ng damit ni Alexandra ay hinalaw mula sa coat ni Jose Rizal.[2] Sa episode 1 ng anime, Baybayin ang mga titik na nakasulat sa mahikang ginamit upang ikulong ang white lady. Baybayin din ang matatagpuan sa mga bato na ginamit ni Raul Lazaro upang palusubin ang mga zombie sa mga abusadong pulis na episode 4. Ang panimulang kanta sa bawat episodo ng anime ng Trese ay hinalaw sa Hudhud ng mga Ifugao.[3]

 

Isa sa kapangyarihan ng Trese bilang anime ay ang bisa nito bilang instrumento sa pagbalikwas sa karaniwang agos ng globalisasyon. Pangkaraniwan na nauunawaan natin ang globalisasyon at internasyunalisasyon bilang mga proseso kung saan ang Pilipinas ay kailangang magpatianod at makiayon sa mga banyagang elementong kultural. Tinitingnan natin kadalasan ang globalisasyon bilang uni-direksyunal na panghihiram ng Pilipinas ng mga elementong galing sa labas.

 

Pero ipinakita ng Trese na may isang alternatibong agos ng globalisasyon na maaari nating tahakin. Sa halip na puro panghihiram ng mga banyagang elemento, maaari naman pala na tayo naman ang magpahiram sa mga banyaga ng sarili nating mga elementong kultural. Kung paanong natututunan nating mga Pilipino ang kalinangang Hapon sa pamamagitan ng panonood ng Japanese anime, maaari rin pala na mga banyaga naman ang matuto ukol sa mitolohiyang Pilipino sa pamamagitan ng panonood ng sariling likhang anime ng mga Pilipino.

 

Minulat tayo ng Trese sa reyalidad na maaari naman palang magkaroon ng isang uri ng globalisasyon kung saan patas na nanghihiram-at-nagpapahiram ang mga Pilipino, sa halip na puro hiram lamang. Ang Trese ay pagkastigo at paglatigo sa isang uri ng globalisasyon na pinaghaharian lamang ng iilang cultural hegemonic center tulad ng Estados Unidos (at ng Japan sa kaso ng entertainment industry). Tulad ng metaporang ginamit ni Adonis Elumbre, isang daan ito tungo sa isang Pilipinas na naglalayag ng may sariling direksyon sa halip na nagpapatianod lamang sa agos ng globalisasyon.[4]

---

[1] Franz Sorilla IV, “Trese: A Quick Guide On The Monsters Of Philippine Folklore—Who Is Friendly And Who Is Not?”, Hunyo 11, 2021, Tatler, matatagpuan sa https://ph.asiatatler.com/life/trese-quick-guide-on-the-monsters-of-philippine-folklore, sinangguni noong Hulyo 22, 2021.

[2] “Interview: Budjette Tan”, Hunyo 7, 2019, Difference Engine, matatagpuan sa https://differenceengine.sg/interview-budjette-tan/, sinangguni noong Hulyo 22, 2021.

[3] Angelica Gutierrez, “WATCH: The Opening Theme in Trese Is an Ancient Ifugao Song”, Hunyo 18, 2021, Esquire, matatagpuan sa https://www.esquiremag.ph/culture/movies-and-tv/the-opening-song-in-em-trese-em-is-an-ancient-ifugao-chant-a00225-20210618-lfrm, sinangguni noong Hulyo 22, 2021.

[4] Adonis Elumbre, “Area Studies at Araling Kabanwahan sa Konteksto ng Agham Panlipunan sa Kontemporanyong Panahon”, nasa Araling Pang-Erya at Araling Kabanwahan, mga pat., Jose, dL. Mary Dorothy, Atoy M. Navarro, at Jerome Ong (Manila: Department of Social Sciences, University of the Philippines-Manila: 2021), 86. 

Rebyu #86 -- Trese 2: Unreported Murders nina Budjette Tan at Kajo Baldisimo

Tan, Budjette, Kajo Baldisimo. Trese 2: Unreported Murders. Imus, Cavite: Avenida Publishing House, 2021.

 

Tulad ng unang tomo, ang ikalawang tomo ng Trese komiks ay episodiko rin. Binubuo ito ng apat na kaso (Case 5-8) na walang kronolohikal na pagkakaugnay-ugnay.

 

Ang una rito ay ang “Case 5: A Little Known Murder in Studio 4”, kung saan siniyasat ni Trese ang ukol sa pagkamatay ng aktres na si Heather Evangelista, na gumanap sa tunay sa buhay ni Nova Aurora. Sa tulong ni Nuno, natuklasan niya na ang pumatay kay Heather ay mismong si Nova, dahil sa pagseselos. Sumikat si Nova dahil sa pag-aalaga ng isang duwende, na nakukuha niya ang pabor sa pamamagitan ng pagpapakain dito ng chocnut. Pero kalaunan ay napariwara sa pagliliwaliw si Nova, kaya iniwan siya ng dwende, at lumipat ito kay Heather. Sinubukan ni Nova na muling bumalik sa kanya ang dwende sa pamamagitan ng pagbibigay ng chocnut sa kanya, ngunit tumanggi ito. Namatay ang dwende nang tikman niya ang chocnut na nalaglagan ng luha ni Nova, dahil nalasahan niya ang lahat ng pagdurusa, kalungkutan at pait ng emosyon ni Nova. Ang pagseselos ni Nova sa paglipat ng dwende kay Heather ay nagtulak sa kanya upang patayin ito.

 

Ang ikalawang kwento ay ang “The Outpost on Kalayaan Street.” Ukol ito sa paglusob ng mga zombie na bumangon mula sa Manila South Cemetery at lumusob sa isang presinto ng mga pulis. Kahit anong gawing paglaban ni Trese at ng Kambal sa mga ito ay hindi sila nauubos. Naresolba nila ang suliranin nang matuklasan ni Trese na ang pinagmulan ng sumpa ay ang batong hawak ng isang presong nagngangalang Raul Lazaro. Pinalusob niya ang mga zombie sa presinto ni Sarhento Revilla upang makapaghiganti sa pagkamatay ng kanyang kapatid. Abusado at pabayang pulis sina Revilla, na hindi tinulungan ang kapatid ni Lazaro nang maholdap ito. Humihingi ito ng tulong sa kanila at alam nila ang nangyari ngunit hindi sila rumesponde. Ngunit nang malapit nang mapatay ng mga zombie si Revilla, nagawang sirain nina Trese ang bato. Pinayuhan ni Trese si Kapitan Guerrero na huwag ibabalik sa posisyon si Revilla, kung ayaw nilang ipagpatuloy ng kailaliman ang hindi natapos na gawain ni Lazaro.   

 

Ang ikatlong kwento ay ang “Case 7: Embrace of the Unwanted.” Nagsimula ito sa imbestigasyon nina Trese sa pagkamatay ng isang babae’t lalake sa paradahan ng mga sasakyan sa Magna Mall. Napansin nila na ang mas pinag-ukulan ng matagal na panahon ng pumatay ay ang babae, na kinaykay ang kanyang tiyan. Sa tulong ng isang segben (nagiging anyong aso), nahanap nila ang mga nagtatagong tiyanak sa paradahan, sa salarin sa krimen. Pinagpapatay nila ito upang maging ligtas ang mga tao sa mall. Pagkatapos ay pinuntahan nila sa loob ng mall ang klinika ni Dr. Gallaga, na siyang palihim na nagsasagawa ng aborsyon sa ipinagbubuntis ng mga kliyente. Pinagsabihan siya ni Trese ukol sa kanyang ginagawa, at binalaan ito ukol sa mga ipinalalaglag na nagiging tiyanak. Ngunit hindi naniwala si Dr. Gallaga at pinaalis lamang sila. Kalaunan, pagpunta niya sa paradahan ng mga sasakyan sa mall ay nilusob siya ng isang tiyanak na nakalusot sa ginawang pagtugis nina Trese.

 

Ang huling kwento sa tomong ito ay ang “Case 8: The Association Dues of Livewell Village.” Ipinatawag ni Kapitan Guerrero si Trese dahil makailang ulit nang may namamatay dahil sa pagkakuryente sa Livewell Village. Natuklasan nila na ang salarin sa likod ng mga pagkamatay nito ay ang mismong mga residente ng Livewell Village. Ginagawa nilang alay taun-taon ang mga tagalabas na tumutungo sa kanila upang ayusin ang kanilang kuryente. Ang mga ito ay kinikidlatan ni Bagyon Kulimlim, ang prinsipe ng kulog at kidlat, upang kunin ang kanilang kaluluwa. Kapalit ng mga alay na ito ay nagkakaroon ang mga residente ng Livewell Village ng masagana at matagumpay na isang buong taon. Nang tangkaing hulihin ni Trese si Bagyon Kulimlim, sinubukan sila nitong patayin. Sa tulong ng dwendeng si Amang Paso at ng kanyang mga laman lupa, napatay nila si Bagyon Kulimlim. Dahil dito, nagalit ang ama nitong si Bagyon Lektro, at binalaan si Trese na hindi sila rito makakahingi ng tulong kapag dumating na ang nagbabadyang panganib.

 

Tulad ng aking nabanggit sa rebyu ng tomo 1 ng Trese Komiks, isa sa pinagmumulan ng popularidad ng Trese ay ang pagpili nito sa Kalakhang Maynila bilang lunsaran ng mga kwento. Ang nakabibighaning representasyon sa Kalakhang Maynila ay nagbigay sa mga mambabasa/manonood ng pamilyaridad sa mundo ng Trese o kung tawagin ay “Treseverse.” Ngunit ang nakabibighaning representasyong ito ay hindi lamang mabubulaklak na pagtatampok sa Kalakhang Maynila. Kaalinsabay nito ay ang realistikong representasyon sa mga kabulukan ng lipunang Pilipino.

 

Rodrigo Roa Duterte

Isa na rito ang pagpinta nito sa imahe ng ilang pulis bilang abusado, tulad ni Sarhento Revilla, isang reyalidad na pamilyar sa kolektibong kamalayan ng mga Pilipino. Bagaman 2008 pa unang inilathala ng Visprint ang tomong ito, lalong napapanahon sa kasalukuyan ang representasyong ito nina Tan at Baldisimo sa kapulisan. Lalong napapanahon dahil sa sunod-sunod na balita ukol sa brutalidad ng mga pulis. Nariyan ang retiradong sundalong si Winston Ragos na binaril ng pulis sa lunsod ng Quezon noong Abril 2020;[1] magnanay na Sonia at Frank Gregorio na binaril nang harap-harapan ng pulis na si Jonel Nuesca dahil lamang sa simpleng pagtatalo;[2] at isang matandang babae na harap-harapan ding binaril ng isa pang pulis na si Hensie Zinampan.[3] Bagaman marami nang ganitong insidente bago pa man maupo si Pangulong Rodrigo Duterte noong 2016, ang kanyang gera kontra droga ay higit na nakapagpataas sa katindihan ng brutalidad ng mga pulis. Ayon kay Jayson Lamcheck, pitong buwan pa lamang matapos ang pagkakaluklok ni Duterte bilang pangulo ay 7,000 katao na ang namatay sa kanyang gera kontra droga.[4]

Totoong walang intensyon ang orihinal na Trese komiks na magbigay ng opinyon ukol sa gera kontra droga, dahil 2005 pa nila ito sinimulang isulat, gayong 2016 lamang nagsimulang mamuno si Duterte. Gayunman, ang kanilang pangkalahatang kritisismo sa kapulisan ay nananatili pa ring may saysay sa kasalukuyang panahon ng gera kontra droga ni Duterte. Ani nga mismo ni Budjette Tan:

 

It is interesting to see how people suddenly relate to something that happened just yesterday. We wrote the story 15 years ago and somehow - whether that's good or bad - it still seems to be relevant today.[5]

 

Marahil ay mapapansin ng ilang nakapanood ng anime na nakapagbasa rin ng komiks na may mga idinagdag na ilang dialogo at pahayag sa bersyon ng anime na wala sa komiks upang mas maging angkop ang Trese sa kasalukuyang sitwasyon ng lipunang Pilipino sa ilalim ni Duterte. Bahagyang iniba ang kwento ukol sa paglusob ng mga zombie sa presinto sa Kalayaan Street, Makati. Kung sa komiks ay magkaiba ang mabait na si Kapitan Guerrero sa abusadong si Sarhento Revilla, ipinag-isa sila sa anime. Sa bersyong ito, ang pinuno ng presinto ay ang mabait na si Kapitan Guerrero, at ang abusado ay ang mga pulis na nasa ilalim niya. Sa bersyon sa anime (Episode 4), nang dalhin ng mga pulis si Raul Lazaro, binubugbog nila ito. Nang sawayin sila ni Kapitan Guerrero sa kanilang pang-aabuso, ipinaliwanag nilang “nanlaban” ito. Marami sa mga Pilipinong nakanood ng eksenang ito ay tiyak na maaalala ang gera kontra droga dahil sa salitang “nanlaban.” Ito ang paboritong idahilan ng mga pulis sa tuwing may napapatay silang ‘diumano’y adik – na binaril nila ito dahil nanlaban sa kanila.

 

Pagkatapos ay inihingi ng tawad ni Kapitan Guerrero kay Lazaro ang ginawa ng mga ito sa kanya, at sinabihan itong “Pasensya ka na sa mga tao ko. Tarantado kaming lahat dito, pero iniiwasan ko na yon kung maniniwala ka.” Sa aking palagay, ang pag-amin na ito ni Kapitan Guerrero ukol sa kasamaan ng mga pulis ay pangontra sa tipikal na naratibo ng mga pulis sa kasalukuyan sa tuwing may nagaganap na brutalidad ng kapulisan. Sa tuwing may napapabalitang brutalidad (tulad ng kaso ni Nuesca at Zinampan), laging idinadahilan ng ilang pulis na “isolated case” ang nangyari at “huwag namang lahatin” dahil “hindi naman lahat ng pulis ay masama.” Bagaman totoo naman na hindi lahat ng pulis ay masama, kailangang kilalanin na hindi isolated cases ang mga nangyayari, kundi indikasyon ito ng istruktural na kontaminasyon ng kapulisan bilang isang institusyon. Samakatuwid, ang kailangan ay hindi lamang payak na paghuli sa ilang abusadong pulis, kundi institusyunal na reporma. Hindi mangyayari ang anumang tunay na reporma hanggat hindi tinatanggap ng kapulisan na hindi payak na “isolated cases” ang nagaganap, kundi bunga ng istruktural na suliranin. Kaya naman mahalaga ang bukas na pag-amin ng kamalian, ng paghingi ng tawad ng mga mabubuting pulis para sa pagkakasala ng mga kasamahan nilang masasamang pulis, tulad ng ginawa ni Kapitan Guerrero.    

 

Mas pinatindi rin ang negatibong imahe ng pulis sa anime. Sa komiks, hindi tinulungan ng mga pulis ang kapatid ni Raul Lazaro, kahit na kaya naman nila itong tulungan laban sa holdaper. Ngunit sa anime, pulis mismo ang bumaril sa kanyang kapatid. Isa pang wala sa komiks na idinagdag sa anime ay ang senaryo kung saan hinihimok ni Kapitan Guerrero si Lazaro na tumakas na sila upang hindi sila mapatay ng mga zombie. Ngunit nagmamatigas si Lazaro, at tinanong niya si Kapitan Guerrero kung alam nito ang kanyang pangalan. Nang hindi ito masagot ni Kapitan Guerrero, ganito ang mga salitang sinambit ni Lazaro: “Hindi kami mga tao para sa inyo, numero lang.” Muli, madaling maiuugnay ito ng mga manonood sa gera kontra droga, kung saan ang mga pinaghihinalaang adik ay idinaragdag na lamang bilang numero sa pataas nang pataas na bilang ng mga namamatay. Maging ang mga bata at kabataang malinaw namang inosente ay idinaragdag na lamang na parang gamit sa “collateral damage” na dulot ng gera kontra droga.

 

Bagaman hiwalay na sa kwentong ito nina Kapitan Guerrero at Raul Lazaro, mahalagang mabanggit ang isa pang pahayag na idinagdag ng anime – sa pagkakataong ito ay sa pamamagitan ng bibig ni Meyor Santamaria. Si Santamaria ay isang meyor na nakulong dahil sa korupsyon at karahasan. Ngunit sa pamamagitan ng kapangyarihan ni Talagbusao ay nakontrol niya ang buong kulungan. Nagkaroon ng pagkakataon si Meyor Santamaria na marinig ng publiko sa pamamagitan ng pagsasalita sa telebisyon. Isa sa mga linyang sinabi niya ay “Darating na ang pagbabago.” Sa Ingles na dubbing at subtitle, ang makikita/maririnig na mga kataga ay “Change is coming.” Muli, pamilyar sa pandinig ng mga kasalukuyang Pilipino ang mga katagang ito. Ito ang opisyal na tagline ng rehimeng Duterte mula pa man noong panahon ng kampanya nito. Napakahirap ding hindi mapansin ang paralelismo sa pagitan nila: meyor si Santamaria at dati ring meyor si Duterte sa Davao (sa katunayan, ang kauna-unahang meyor na naging pangulo).

 

Ang lahat ng ito ay indikasyon ng pagsisikap ng production team ng anime ng Trese na mas patindihin ang panlipunang kritika ng orihinal na komiks ng Trese upang mas mapaigting ang saysay nito sa kasalukuyan.  

---

[1] Vince Ferreras at Gerg Cahiles, “Retired Soldier Shot Dead by Police at Checkpoint in Quezon City”, Abril 22, 2020, CNN Philippines, matatagpuan sa https://www.cnnphilippines.com/news/2020/4/22/Retired-soldier-shot-dead-by-police-.html, sinangguni noong Hulyo 20, 2021.

[2] Adrian Portugal, “Filipino Mother, Son Shot Dead by Off-Duty Policeman in Row over Noise Laid to Rest”, Disyembre 27, 2020, Reuters, matatagpuan sa https://www.reuters.com/article/us-philippines-crime-idUSKBN291099, sinangguni noong Hulyo 20, 2021.

[3] CNN Philippines Staff, “Cop to face murder charges for fatally shooting woman in QC”, Hunyo 1, 2021, CNN Philippines, matatagpuan sa https://cnnphilippines.com/news/2021/6/1/Police-shooting-Hensie-Zinampan.html?fbclid=IwAR0A7w18EIsTitGY1T34sePzM68L7EOq6PEJW91ijBL19El9kjqOMpPRw50, sinangguni noong Hulyo  20, 2021.

[4] Jayson Lamcheck, “Mandate for Mass Killings? Public Support for Duterte’s War on Drugs.” Nasa A Duterte Reader: Critical Essays on Rodrigo Duterte’s Early Presidency, pat., Nicole Curato (Quezon City: Bughaw, 2017), 199.

[5] Yvette Tan, “Trese: What Netflix's New Occult Anime Reveals about the Philippines”, Hunyo 11, 2021, BBC News, matatagpuan sa https://www.bbc.com/news/world-asia-57424360, sinangguni noong Hulyo 20, 2021.

Rebyu #85 -- Trese 1: Murder on Balete Drive nina Budjette Tan at Kajo Baldisimo

Tan, Budjette, Kajo Baldisimo. Trese 1: Murder on Balete Drive. Imus, Cavite: Avenida Publishing House, 2021.

 

Mula nang magsimulang maipalabas ang Trese bilang kauna-unahang Pilipinong komiks na ginawan ng anime para sa Netflix noong Hunyo 2021,[1] tuloy-tuloy na ang mabilis na pagsikat nito sa publiko, lalo sa hanay ng mga kabataan. Kaliwa’t kanan ang mga talakayan sa social media ukol sa kaangkupan o ‘di-kaangkupan ng pagboses ni Liza Soberano kay Alexandra Trese, ang nakabibighaning representasyon sa pisikal na anyo ng Maynila,[2] ang implisito nitong mensahe ukol sa ilang kabulukan ng umiiral na sistema sa lipunan,[3] at ang muli nitong pagbuhay sa mga kwentong bayan sa modernong kamalayan ng mga kabataang Pilipino. Ang pagkakapasok ng Trese sa Netflix, na kilala bilang isang pandaigdigang espasyo ng mga pelikula, ay isang mahalagang pangyayari na nakapagbigay-daan sa pagkakatampok ng lipunan at kalinangang Pilipino sa daigdig. Kaya naman hindi nakapagtataka ang papuring inani ng Trese sa mga sunod na araw pagkatapos ng pagkakapalabas nito sa Netflix. May isang komentarista nga na binansagan ang Trese bilang “a love letter to Filipino culture and heritage.”[4]

 

Kajo Baldisimo (kaliwa) at
Budjette Tan (kanan)

Ngunit mahaba-haba ang pinagdaanan ng Trese bago ito nakarating sa Netflix. Nagsimula ito sa isang munting pangarap nina Budjette Tan at Kajo Baldisimo na lumikha ng mga komiks. Sa gitna ng isang talakayan sa hanay ng mga lumikha ng Trese, ibinahagi ni Tan na nagsimula ang lahat noong 2005, nang bigla siyang makatanggap ng imbitasyon mula kay Baldisimo – na kung magpapasa siya rito ng 20-pahinang iskrip ay tatapusin ni Baldisimo ang pagguhit ng komiks nito sa loob ng 20 araw.[5] Isinagawa nila ito at nakalikha sila ng tig-iisa-isang “kaso” (case) o indibiduwal na mga kwento kung saan mayroong nireresolbang misteryosong krimen si Trese. Noong una ay mano-manong lumilikha ng mga kopya sina Tan at Baldisimo sa pamamagitan ng pagpapa-photocopy ng mga ito, at nagbibigay sila ng kopya sa mga kaibigang interesadong magbasa.[6] Pero pagsapit ng 2007, ipinasa nila sa Visprint ang pinagsama-samang mga kaso bilang serye ng mga aklat.[7] Taong 2008 pormal na inilathala ng Visprint ang mga aklat na ito. Sa kasalukuyan (2021) ay pitong aklat na ang nalilikha nina Tan at Baldisimo, sa pinaplanong kabuuang 13 na aklat, sa ilalim ng paglalathala ng Avenida.

 

Sa seryeng ito, ang sumasalamin sa pagsisimula ng paglalakbay nina Tan at Baldisimo sa mundo ng Trese ay ang Trese 1: Murder on Balete Drive. Binubuo ito ng pinagsama-samang apat na kaso/kwento, na walang malinaw na kronolohikal na pagkakaugnay sa isa’t isa.

 

Ang unang kaso ay ang “At the Intersection of Balete and 13^th Street.” Umiinog ito sa pagtuklas ni Trese ukol sa pagkamatay ng isang white lady sa maalamat na Balete Drive. Dahil sa misteryosong kalikasan ng kaso, ipinatawag si Trese ni Kapitan Guerrero. Sa tulong ni Nuno, nalaman ni Trese na ang ginamit upang makulong at mapatay ang white lady ay mga pinulbos na buto ng sirena. Sa pamamagitan ng masusing imbestigasyon ay nahanap niya ang mga aswang na nagbebenta ng mga pinulbos na buto ng sirena. Napag-alaman niya na ang bumili nito upang gamitin sa white lady ay si De la Rosa. Ginawa niya ito bilang paghihiganti sa white lady, dahil ang pagpapakita nito sa Balete Drive ang dahilan ng pagkabangga ng kotse ng nobyo ni De La Rosa at pagkamatay nito. Natuklasan din ni Trese na kaya pala laging nagpapakita roon ang white lady ay dahil patuloy itong naghihintay sa pagdating ng kanyang minamahal.

 

Sa ikalawang kaso (“Rules of the Race”), ipinatawag muli ni Kapitan Guerrero si Trese upang imbestigahan ang makailang ulit na aksidenteng pagbangga ng mga kotseng nakikipagkarera sa kahabaan ng Carlos Garcia Avenue o C-5. Lumitaw sa kanyang pagsisiyasat na ang may kasalanan ng mga pagbanggang ito ay isang tikbalang, na nakikipagkarera sa mga kotse. Kaya pinuntahan niya ang pinuno ng mga tikbalang na si Señor Armanaz, upang tanungin kung sino ang partikular na tikbalang na nanggugulo sa mga tao. Sumagot ito na nawawala ang kanyang anak na si Maliksi, at posibleng ito ang salarin. Hinamon niya sa karera si Maliksi at natalo ito sa tulong ni Hannah at Ammie, mga taong-hangin na mula sa tribo ng Habagat at Amihan. Sa pamamagitan ng kanyang pagkapanalo, napilit niya itong ibalik ang kasintahang babae ng lalakeng natalo niya sa karera (dahil ugali ng mga tikbalang na kumuha ng tropeyo mula sa natalo sa karera).

 

Ang ikatlong kaso (“The Tragic Case of Dr. Burgos”) ay nagsimula sa imbestigasyon ni Trese sa isang babaeng nasunog. Nahanap nila ang salarin nito na si Dr. Karl Burgos. Nagkahiwalay sila ng kanyang asawa dahil sa panlalalake nito, kaya tumungo ito kay Oriol (na isang engkanto) upang makahanap ng pansamantalang pag-ibig. Ngunit napagtanto nito na mahal pa niya ang kanyang asawa at nais pa niya itong balikan, kaya iniwan niya si Oriol. Sa galit ni Oriol, sinumpa nito si Karl sa pamamagitan ng paglalagay ng apoy sa kanyang katawan. Nang muling magkakita si Karl at makipagtalik sa kanyang asawa, biglang nasunog ang babae. Lumapit si Karl kay Oriol upang humingi ng tulong na buhayin ang kanyang asawa. Pumayag ito ngunit ang hiningi niyang kapalit ay pagkuha ni Karl sa kaluluwa ng mga babaeng masusunog sa pamamagitan ng pakikipagtalik sa kanila, at pag-aalay ng mga kaluluwang ito kay Oriol. Nagapi ni Trese si Oriol, at pagkatapos ay napatigil din ang pagkakalat ng apoy ni Karl sa pamamagitan ng pagdala ni Trese ng kanyang asawa patungo sa kanya, at pagsasabi nito kay Karl na hindi na siya mahal nito.  

 

Ang ikaapat na kaso (“Our Secret Constellation”) ay isang anyo ng pag-alala kay Mars Ravelo sa pamamagitan ng paghiram sa kanyang mga karakter na sina Darna at Ding. Inimbestigahan ni Trese ang pagkamatay ni Rodney Rodriguez, na kostumer ng kanilang bar na Diabolical. Nalaman niya kalaunan na isa ito sa mga inakusahang nanggahasa kay Nida Vargas, ngunit nakalaya rin kalaunan. Natuklasan nila na isa-isang pinapatay ang mga nanggahasa kay Nida ng kapatid nito na si Ding. Ito ay bilang anyo ng paghihiganti at pagsisisi. Nagsisisi si Ding dahil palihim niyang kinuha ang batong Adarna, dahil ayaw na niyang masuong sa panganib ng pakikipaglaban ang kanyang ate. Si Ginamit niya ang bato upang kalabanin ang mga masasamang nilalang, nang sa gayon ay mapanatiling ligtas si Nida. Ngunit noong panahon na nakikipaglaban siya, sumakto naman na may ginawang masama sa ate niya si Rodney at ang mga kasama nitong lalake. Kaya bilang anyo ng paghihiganti at pagsisisi ay isa-isa niyang pinatay ang mga ito. Ngunit sa kalagitnaan ng serye ng kanyang pagpatay sa mga ito ay napalaban siya sa Kambal na kakampi ni Trese, na humantong sa kanyang kamatayan.

 

Episodiko ang uri ng naratibong ginamit ni Budjette Tan sa Trese, lalo sa tomo 1. Walang malinaw na kronolohikal na pagkakaugnay-ugnay ang apat na kwento sa isa’t isa. Para itong serye ng mga kwento na mauunawaan ang bawat indibiduwal na kwento kahit hindi basahin ang iba pa (tulad ng panonood ng mga episodikong mga anime tulad ng Detective Conan at Doraemon). Hindi ito nakakapagtaka dahil tulad ng binanggit mismo ni Tan, napagtanto lamang nila na maaaring maging isang ganap na serye ang Trese noong naisulat na nila ang ika-5 o 6 na kaso (na nakapaloob sa tomo 2).[8] Ito ang dahilan kung bakit noong gawing anime ng Netflix ang Trese, malaya nitong napagpalit-palit ang pagkakasunod-sunod ng ilan sa labingtatlong kaso ng komiks bilang anim na episodo ng anime.

 

Isa sa maituturong dahilan ng popularidad ng Trese – kapwa bilang komiks at anime – sa mga Pilipino at mga Pilipino-Amerikano ay ang pagpili nito sa Kalakhang Maynila bilang lunsaran ng mga kwento. Puro mga pamilyar na lugar sa Kalakhang Maynila ang pinagganapan ng mga kwento tulad ng Balete Drive (Case 1), C-5 (Case 2), Paco (Case 3), at Malate (Case 4). Nagbibigay ito sa mga Pilipinong mambabasa/manonood ng likas na koneksyon sa kwento (hindi tulad ng mga anime na nagtatampok sa mga espasyo sa Japan na hindi pamilyar sa mga Pilipino). Ito rin mismo ang dahilan ng atraksyon sa Trese ng komunidad ng mga Pilipino-Amerikano sa Estados Unidos.

 

Ang tinatawag na mga “Filipino hyphenates”[9] o mga Pilipinong may iba pang kakanyahang panglahi/pangkalinangan (hal. Pilipino-Tsino, Pilipino-Hapon, Pilipino-Indiano) na naninirahan sa ibang bansa ay nakakaranas kung minsan ng nostalgia o pananabik sa Inang Bayan. Marami silang pamamaraan upang maisagawa ang metaporikal na pagbabalik-bayan (habang nananatili sila sa labas ng bayan), tulad na lamang ng pagtatayo ng mga espasyong Pinoy sa ibayong-dagat (tulad ng mga Pilipinong plaza), paghahanda ng mga Pilipinong pagkain, pagpapatugtog ng mga musikang Pilipino, pagpapabatik (tattoo) ng mga simbolismong Pilipino, at iba pa. Kasama sa mga interbensyong ito para sa pagpapaliit ng espasyo sa pagitan ng diaspora (ibayong-dagat) at homeland (Pilipinas) ang panonood ng mga palabas at pagbabasa ng mga komiks na tatak-Pinoy tulad ng Trese. Ang panonood o pagbabasa ng isang palabas/komiks na nagtatampok sa mga pamilyar na espasyong Pilipino (tulad ng Kalakhang Maynila) ay tiyak na nagbibigay sa mga Pilipino-Amerikano ng pakiramdam ng “pagbabalik-bayan.”

 

Ito rin ang makapagpapaliwanag marahil kung bakit karamihan sa mga nanguna sa produksyon ng Trese bilang anime ay mga Pilipino-Amerikano. Para sa wikang Ingles na dubbing ng Trese, marami sa mga voice actor ay mga Pilipino-Amerikano tulad nina Darren Criss (Maliksi), Doll Nicole Scherzinger (Miranda Trese), at Lou Diamond Phillips (Mayor Sancho Santamaria).[10] Pilipino-Amerikano rin ang direktor at executive producer nito na si Jay Oliva[11], at maging ang bumoses sa Pilipinong bersyon ni Alexandra Trese na si Liza Soberano.  

 

Pabalat ng Isang Edisyon
ng Ablaze

Ang ganitong tema ng “pagbabalik-bayan” ang dahilan ng kasikatan ng Trese sa hanay ng mga Pilipino-Amerikano sa Estados Unidos. Kaya naman hindi nakapagtataka na kinailangang maglimbag ng espesyal na edisyon ng Trese komiks sa Estados Unidos, sa pangunguna ng Ablaze Publishing.[12] Ang mismong pabalat ng isa sa mga edisyong ito ng Ablaze na nagtatampok sa watawat ng Pilipinas ay nagpapahiwatig ng pagnanasa ng mga Pilipino-Amerikano na “magbalik-bayan” sa pamamagitan ng Trese.

---

[1] Pauline De Leon, “5 Things to Know about Netflix’s Filipino Anime ‘Trese’”, Hunyo 10, 2021, Hypebae, matatagpuan sa https://hypebae.com/2021/6/netflix-trese-filipino-anime-tv-show-shay-mitchell-liza-soberano-cast-release-date, sinangguni noong Hulyo 19, 2021.

[2] Joser Ferreras, “Manila’s Animated Version in ‘Trese’ is too Good and these Scenes Prove it”, Hunyo 2021, TripZilla.ph, matatagpuan sa https://www.tripzilla.ph/trese-netflix-locations/28314, sinangguni noong Hulyo 19, 2021.

[3] Yvette Tan, “Trese: What Netflix’s New Occult Anime Reveals about the Philippines”, Hunyo 11, 2021, BBC News, matatagpuan sa https://www.bbc.com/news/world-asia-57424360, sinangguni noong Hulyo 19, 2021.

[4] Jovi Figueroa, “A Love Letter to Pinoy Culture and Heritage: A Spoiler Review of ‘Trese’”, Hunyo 11, 2021, Metro.style, matatagpuan sa https://metro.style/culture/film-and-tv/a-spoiler-free-review-of-trese/30414, sinangguni noong Hulyo 19, 2021.

[5] Trese After Midnight, Netflix, 2021.

[6] Anton Holmes, “From Ink to Streaming: The Road to Building the ‘Trese’ Universe”, Hunyo 10, 2021, CNN Philippines, matatagpuan sa https://cnnphilippines.com/life/entertainment/television/2021/6/10/making-of-trese-universe.html?fbclid=IwAR3m9WlkSdjseD79uT88rpDTGSiDXqkbUDe3KxTEVr1QJjRCbeiuplKHTOQ, sinangguni noong Hulyo 19, 2021.

[7] Mary, “Encore Feature: The Minds Behind Trese”, Udou, matatagpuan sa https://udou.ph/gaming/encore-features-gaming/the-minds-behind-trese/, sinangguni noong Hulyo 19, 2021.

[8] Trese After Midnight, Netflix, 2021.

[9] Virgilio Enriquez, “Filipino Psychology in the Third World”, Philippine Journal of Psychology Vol. 10, No. 1 (1977), 4.

[10] Devki Nehra, “Trese Review: Netflix Anime is an Outstanding Attempt at Bringing Filipino Culture to the Mainstream”, Hunyo 13, 2021, Firstpost, matatagpuan sa https://www.firstpost.com/entertainment/trese-review-netflix-anime-is-an-outstanding-attempt-at-bringing-filipino-culture-to-the-mainstream-9712111.html, sinangguni noong Hulyo 20, 2021.

[11] Ricky Soberano, “Netflix’s Animated Series Trese Puts a Fascinating Spin on Filipino Folklore”, Hunyo 12, 2021, Polygon, matatagpuan sa https://www.google.com/amp/s/www.polygon.com/platform/amp/22531139/trese-review-explainer-filipino-folklore, sinangguni noong Hulyo 20, 2021.

[12] Ruel S. De Vera, “’Trese’ US Edition Gets Special Variant Cover; More Volumes to Come”, Inquirer Super, matatagpuan sa https://inquirersuper.com.ph/books/trese-us-edition-gets-special-variant-cover-more-volumes-to-come/, sinangguni noong Hulyo 20, 2021.